تبیان، دستیار زندگی

اون که نخواست پیشم باشی خودش باید صبرم بدهخدا گرفتی عشقمو جواب قلبمو بده  من دلم تنگ کسیست که به دلتنگی من می خنددباور عشق برایش سخت است ...ای خدا باز به یاری نسیم سحریمی شود آیا باز دل به دل نازک من بربندد ...

خداوندا نمی دانم
در این دنیای وانفسا
كدامین تكیه گه را تكیه گاه خویشتن سازم
نمیدانم
نمی دانم خداوندا.
در این وادی كه عالم سر خوش است و دلخوش است و جای خوش دارد.
كدامین حالت و حال و دل عالم نصیب خویشتن سازم
نمی دانم خداوندا
به جان لاله های پاك و والایت نمی دانم
دگر سیرم خداوندا.
دگر گیجم خداوندا
خداوندا تو راهم ده.
پناهم ده .
امیدم خداوندا .
كه دیگر نا امیدم من و میدانم كه نومیدی ز درگاهت گناهی بس ستمبار است و لیكن من نمیدانم
دگر پایان پایانم.
همیشه بغض پنهانی گلویم را حسابی در نظر دارد و می دانم كه آخر بغض پنهانم مرا بی جان و تن سازد.
چرا پنهان كنم در دل؟
چرا با كس نمی گویم؟
چرا با من نمی گویند یاران رمز رهگشایی را؟
همه یاران به فكر خویش و در خویشند. گهی پشت و گهی پیشند
ولی در انزوای این دل تنها . چرا یاری ندارم من . كه دردم را فرو ریزد
دگر هنگامه ی تركیدن این درد پنهان است
خداوندا نمی دانم
نمی دانم
و نتوانم به كس گویم
فقط می سوزم و می سازم و با درد پنهانی بسی من خون دل دارم. دلی بی آب و گل دارم
به پو چی ها رسیدم من
به بی دردی رسیدم من
به این دوران نامردی رسیدم من
نمیدانم
نمی گویم
نمی جویم نمی پرسم
نمی گویند
نمی جوند
جوابی را نمی دانم
سوالی را نمی پرسند و از غمها نمی گویند
چرا من غرق در هیچم؟
چرا بیگانه از خویشم؟
خداوندا رهایی ده
كللام آشنایی ده
خدایا آشنایم ده
خداوندا پناهم ده
امیدم ده
خدایا یا بتركان این غم دل را
و یا در هم شكن این سد راهم را
كه دیگر خسته از خویشم
كه دیگر بی پس و پیشم
فقط از ترس تنهایی
هر از گاهی چو درویشم
و صوتی زیر لب دارم
وبا خود می كنم نجوای پنهانی
كه شاید گیرم آرامش
ولی آن هم علاجی نیست
و درمانم فقط درمان بی دردیست
و آن هم دست پاك ذات پاكت را نیازی جاودانش هست

 دلم را سپردم به بنگاه دنیاو هی آگهی دادم اینجا و آنجاو هر روز برای دلم مشتری آمد و رفتو هی این و آن سرسری آمد و رفتولی هیچکس واقعاً اتاق دلم را تماشا نکرددلم قفل بودکسی قفل قلب مرا وا نکرد.یکی گفت: چرا این اتاق پر از دود و آه استیکی گفت چه دیوارهایش سیاه استیکی گفت چرا نور اینجا کم استو آن دیگری گفت : و انگار هر آجرش فقط از غم و غصه و ماتم است !و رفتند و بعدش دلم ماند بی مشتری و من تازه آن وقت گفتم :خدایا، تو قلب مرا می خری ؟.و فردای آن روزخدا آمد و توی قلبم نشستو در را به روی همه پشت خود بستو من روی آن در نوشتم ببخشید، دیگر"برای شما جا نداریم از این پس به جز او کسی را نداریم"

خوشا مرغی که در کنج قفس با یاد صیادش ...چنان خرسند که پندارند آزادش ...نمیگویم فراموشش مکن ...ولی گاهی بیاد آور ...اسیری را که میدانی نخواهی رفت از یادش

گذشت لحظه های با تو بودن
و در پاییز عشقمان
نامی از دوست داشتن باقی نماند
چقدر زودگذر بود قصه من و تو
و در آنروز که دست بی رحم تقدیر
درو کرد گندمزار دلهایمان را
و تهی شد همه جا از عطر گل عشق
و در کوچ پرنده های غمگین
در آن کویر آرزو
شاعری دل شکسته و تنها
می نوشت شعری به یاد با هم بودن ها
شعری برای خشکیدن گلهای عشق در مزرعه دوست داشتنها
قطره اشکی به یاد همه خاطره ها ....

--داستان عاشقی گل شقایق از زبان خودش— شقایق گفت :با خنده نه بیمارم، نه تبدارماگر سرخم چنان آتش حدیث دیگری دارم گلی بودم به صحرایی نه با این رنگ و زیبایینبودم آن زمان هرگز نشان عشق و شیدایی یکی از روزهایی که زمین تبدار و سوزان بودو صحرا در عطش می سوخت تمام غنچه ها تشنهومن بی تاب و خشکیده تنم در آتشی می سوخت ز ره آمد یکی خسته به پایش خار بنشستهو عشق از چهره اش پیدای پیدا بود ز آنچه زیر لب می گفت شنیدم سخت شیدا بود نمی دانم چه بیماریبه جان دلبرش افتاده بود-اما- طبیبان گفته بودندش اگر یک شاخه گل آرد ازآن نوعی که من بودم بگیرند ریشه اش را و بسوزانند شود مرهمبرای دلبرش آندم شفا یابد چنانچه با خودش می گفت بسی کوه و بیابان رابسی صحرای سوزان را به دنبال گلش بوده و یک دم هم نیاسوده، که افتاد چشم او ناگهبه روی من بدون لحظه ای تردید شتابان شد به سوی منبه آسانی مرا با ریشه از خاکم جدا کرد و به ره افتاد و او می رفت و من در دست او بودمو او هرلحظه سر را رو به بالاها  تشکر از خدا می کردپس از چندی هوا چون کورۀ آتش، زمین می سوختو دیگر داشت در دستش تمام ریشه ام می سوخت به لب هایی که تاول داشت گفت:اما چه باید کرد؟در این صحرا که آبی نیست به جانم هیچ تابی نیستاگر گل ریشه اش سوزد که وای بر من برای دلبرم هرگز دوایی نیستو از این گل که جایی نیست خودش هم تشنه بود اما! نمی فهمید حالش را چنان می رفت ومن در دست اوبودم و حالامن تمام هست او بودمدلم می سوخت اما راه پایان کو ؟ نه حتی آب،نسیمی در بیابان کو ؟و دیگر داشت در دستش تمام جان من می سوختکه ناگه روی زانوهای خود خم شد دگر از صبر او کم شددلش لبریز ماتم شد کمی اندیشه کرد- آنگه - مرا در گوشه ای از آن بیابان کاشتنشست و سینه را با سنگ خاراییزهم بشکافتزهم بشکافت
اما ! آه صدای قلب او گویی جهان را زیرو رو می کردزمین و آسمان را پشت و رو می کرد و هر چیزی که هرجا بود با غم رو به رو می کردنمی دانم چه می گویم ؟ به جای آب، خونش را به من می داد و بر لب های او فریاد
"بمان ای گلکه تو تاج سرم هستی دوای دلبرم هستیبمان ای گل"ومن ماندم نشان عشق و شیداییو با این رنگ و زیبایی و نام من شقایق شد
گل همیشه عاشق شد

می دانم تو قطعا نخواهی آمد، تا ما زنده ایم، مایی که از انتظار فقط اللهم عجل.. آن را آموخته ایم و بس. اما تو به میلیونها یار کربلایی نیاز داری که برایت جان دهند، نه به مشتی وردخوان!..

به حیف نون میگن تو که روزه نمی گیری،چرا سحری می خوری؟ می گه نماز که نخونم،…روزه که نگیرم… سحری هم نخورم؟ بابا مگه من کافرم؟

سعادت در اندیشه امیر المؤمنین (ع)

بسم رب الشهدا و الصدیقین 

سعادت در اندیشه امیر المؤمنین (ع)

 

سعادت یا نیك بختى، نامى است كه معمولاً انسان‏ها به مطلوب نهایى خود مى‏دهند؛ اما به رغم توافقى كه در نامیدن مطلوب نهایى به سعادت دارند، در تعریف آن بر یك عقیده نیستند. به گفته ارسطو، گروهى آن را لذت و كامجویى مى‏پندارند و گروهى شرف و حرمت اجتماعى، و حكیمان آن را نظر پردازى و اندیشیدن به واقعیت‏هاى غایى هستى مى‏دانند. افزون بر این، گاهى یك شخص، دیدگاه‏هاى مختلفى درباره سعادت مى‏یابد؛ مثلاً هنگام بیمارى، سعادت را سلامتى، هنگام فقر و تنگدستى آن را پول و ثروت و ... مى‏داند. (1) اما دشوارى شناخت سعادت، نباید ما را از تلاش براى درك آن باز دارد؛ زیرا هر اقدامى بدون آن مانند تیراندازى در تاریكى است، كه در آن امیدى به اصابت نیست.

از مسائل مهم و بحث‏انگیز درباره سعادت، در فلسفه اخلاق جدید به ویژه در بحث از نظریه ارسطویى سعادت، موضوع بسیط یا مركب بودن آن است. ابتدا ویلیام هاردى از دو اصطلاح «غایت جامع» (2) و «غایت غالب» (3) براى اشاره به این موضوع بهره گرفت كه مورد توجه فیلسوفان اخلاق نیز قرار گرفت. (4) براساس تفسیر«غایت جامع»، سعادت مفهومى است كه بیش از یك مؤلفه دارد كه هركدام به‏استقلال، سازنده آنند. (5) ولى براساس تفسیر «غایت غالب»، تنها یك چیز است كه سعادت را مى‏آفرینند و هر چیز دیگرى هم كه به نام سعادت خوانده شود، مقدمه یا وسیله‏اى است كه ما را به آن مؤلفه بسیط مى‏رساند؛ ولى خود سزاوار عنوان سعادت نیست.

برخى از شارحان ارسطو، وى را معتقد به تفسیر «غایت غالب» مى‏دانند و مى‏گویند: «سعادت از نظر ارسطو فقط در نظرپردازى و شهود حقایق عالم هستى است (6) و حتى فضیلت‏هاى اخلاقى هم براى كمك به آن، داراى ارزش هستند.» (7) .در جهان اسلام نیز برخى از متفكران بزرگ مانند فارابى و ابن‏سینا در شمار معتقدان به تفسیر «غایت غالب» به حساب آمده‏اند؛ زیرا از دیدگاه آنان، سعادت فقط در اتصال به عقل فعال و استغراق در شهود عالم ملكوت است و هر چیز دیگرى تنها در صورت كمك به این حالت، درشمار مطلوب‏هاى آدمى قرار مى‏گیرد و هرگز تاب هم‏ارزى با آن را ندارد. (8) در مقابل، برخى از شارحان ارسطو، وى را مدافع تفسیر «غایت جامع» از سعادت مى‏دانند؛ زیرا به گزارش آنان، ارسطو سعادت را داراى دو مؤلفه و یا ـ برحسب برخى تفسیر ها ـ بیش‏تر مى‏داند كه هركدام ارزش استقلالى دارند اكثر شارحان طرفدار تفسیر جامع، تعداد مؤلفه‏هاى سعادت را دو چیزى مى‏دانند كه عبارت است از «فعالیت اخلاقى» و «فعالیت عقلى».

شاید بتوان دیدگاه امام على علیه السلام را درباره سعادت، نوعى تفسیر غایت جامع دانست؛ زیرا از دیدگاه امام، سعادت داراى مؤلفه‏هاى متفاوت و مختلفى است كه داراى ارزش استقلالى است؛ به‏طورى كه فقدان هریك از این مؤلفه‏ها به سعادت آدمى آسیب مى‏رساند.

اینك مؤلفه‏هاى سعادت را در اندیشه امام على علیه السلام برحسب ترتیب اهمیت، به‏اختصار بر مى‏شماریم.

مؤلفه‏هاى سعادت در اندیشه امام‏على علیه السلام

1ـ خیرات بیرونى

در كلام امام على علیه السلام اشاره‏هایى به آنچه ارسطو «خیرات بیرونى» (9) مى‏نامد، وجود دارد. مراد ارسطو از خیرات بیرونى، مزایا و برترى‏هایى مانند ثروت، زیبایى، شهرت خوب، حسب و نسب و...است كه خارج از روح آدمى و معمولاً غیر اختیارى بوده، به بدن یا موقعیت اجتماعى او مربوط است. (10) حضرت على علیه السلام از زیبایى، كه یكى از خیرات بیرونى است، به عنوان كم‏ترین حد سعادت نام مى‏برد: الصورة الجمیله اقل السعادتین، (11) و یا به تعبیر دیگرى آن را آغاز مرز و حریم سعادت مى‏داند: حسن الصورة اول السعادة (12) و درباره شهرت خوب مى‏فرمایند كه عنوان و سرآغاز كتاب سعادت انسان با مدح و ثناى دیگران از او رقم مى‏خورد: عنوان صحیفة السعید حسن الثناء علیه (13) . روایت‏هاى دیگرى نیز هست كه داشتن همسرى زیبا یا خانه‏اى فراخ را از مؤلفه‏هاى سعادت آدمى شمرده‏اند.

یكى از مهم‏ترین خیرات بیرونى، وجود محیط اجتماعى مناسب است. انسان هر چند اسباب رفاه و نیكبختى را داشته باشد، اگر دوستان و برادران خود را در رنج و تیره روزى ببیند، نمى‏توان گفت كه او خوشبخت است.امام على علیه السلام مى‏فرمایند: نمى‏توان برادران خود را در رنج دید و سعادتمند بود: ما سعد من شقى اخوانه (14) . شاید با توجه به این نكته بوده است كه ارسطو و حكیمان بزرگ مسلمان مانند فارابى، درپى بحث از سعادت به گفت و گو درباره سیاست كشیده مى‏شوند و پس از كتاب اخلاق، كتاب سیاست مى‏نگارند؛ زیرا سعادت فرد را كه غایت اخلاق است، موقوف بر سعادت جمع كه موضوع سیاست است، مى‏دیدند.

ثروت و دارایى نیز، یكى از مؤلفه‏هاى سعادت به شمار آمده است و فقر و تنگدستى در كلام امام علیه السلام بدبختى بزرگى شمرده شده است: الفقر مع الدین الشقاء الاكبر، (15) و حتى مرگ بزرگتر: الفقر الموت الاكبر. (16) به‏هرحال، مى‏توان گفت كه خیرات بیرونى در سعادت انسان سهم دارند و از عناصر سازنده آن به شمار مى‏آیند و ارزش استقلالى دارند؛ هرچند درجه و اهمیت آنها در مقایسه با مؤلفه‏هاى دیگر سعادت بسیار پایین است.

درباره تعیین خیرات بیرونى سهیم در سعادت انسان و نیز درجه‏بندى میزان سهم هریك از آنها نكات تأمل برانگیزى در متون روایى وجود دارد كه پژوهشگران عرصه دین باید به آنها بپردازند.

فضیلت‏هاى اخلاقى

فضیلت‏هاى اخلاقى یكى از مؤلفه‏هاى مهم سعادت انسان است؛ اما به گفته ارسطو: «نخست باید دید فضیلت چیست؟» چون نیك بختى فعالیت نفس موافق فضیلت كامل است، اكنون باید بپرسیم كه فضیلت چیست. شاید از طریق این تحقیق بتوانیم ماهیت سعادت را نیز روشن‏تر ببینیم.(17) خود او فضیلت را چنین تعریف مى‏كند: «فضیلت، ملكه‏اى است كه حد وسطى را انتخاب كند كه براى ما درست و با موازین عقلى سازگار است.» (18) هرچند تصور ارسطو از فضیلت، آن را مختص حالت‏هاى روحى رسوخ یافته (ملكه) مى‏سازد، دیگران آن را وصف افعال آدمى هم مى‏آورند.

واژه فضیلت یا فعالیت اخلاقى، در نظر فیلسوفان یونان محتواى دینى نداشت و مقولاتى مانند ایمان، تعبد و توكل به خداوند را دربر نمى‏گرفت. بر این اساس در مكتوبات فلسفى اخلاق، مراد از فعالیت اخلاقى عبارت از آن دسته از اعمال یا ملكات نفسانى است كه صرف نظر از دیدگاه دینى، واجد ارزش اخلاقى نیز هستند؛ هرچند ازنگاه دین هم فضیلت اخلاقى به‏حساب آیند. فضیلت‏هایى مانند شجاعت، عفت و عدالت، سرفصل‏هاى اصلى فعالیت‏هاى اخلاقى به معناى مورد نظرند. (19) توماس آكویناس و دیگر فیلسوفان دیندار براى اشاره به آن دسته از فضیلت‏هاى عملى كه در ذیل فعالیت‏هاى اخلاقى مصطلح نمى‏گنجند، از واژه «فضایل الهیاتى» (20) مدد مى‏گیرد. فضایل الهیاتى، تنها در زمینه و فضاى دینى قابل تصور است. ایمان به خداوند در رأس فضایل الهیاتى یا دینى قرار دارد، كه فقط در زمینه معرفت خداوند حاصل مى‏شود و همین طور دیگر فضایل دینى.

اینك به اختصار نقش برخى از فعالیت‏هاى اخلاقى به معناى مصطلح آن را ـ كه شامل فضایل دینى نمى‏شود ـ در سعادت انسان با بهره‏گیرى از سیره و اندیشه امام على‏علیه السلام بر مى‏رسیم.

1ـ عدل

عدل به دو صورت استعمال مى‏شود: یكى به معناى عام و دیگرى به معناى خاص. عدالت در معناى عام، همان اطاعت از قانون است كه كل فضیلت‏هاى اخلاقى در واقع بدو باز مى‏گردد. عدالت بدین معنا جزئى از فضیلت اخلاقى نیست، بلكه تمام فضیلت است و تفاوت آن با فضیلت، فقط در مفهوم است. (21) عدالت در معناى خاص خود، گاه «عدالت توزیعى» است؛ یعنى توزیع امكانات اقتصادى و اجتماعى جامعه بر پایه استحقاق. گاهى نیز به صورت «عدالت تصحیحى» است كه معمولا در مورد جزا به‏كار مى‏رود. (22) شاید بارزترین ویژگى زندگى حضرت على علیه السلام عدالت وى باشد. حضرت على علیه السلام عابدى بى‏نظیر بود؛ دلیرى است كه چكاچك شمشیرها، هراسى بر دلش نمى‏انداخت؛ اما همان دل از گریه كودك یتیمى مى‏لرزد. على همه این صفات را در حد اعلا داشت؛ ولى آنچه او را به قربانگاه كشاند، عدالت او است. وقتى على علیه السلام زمام قدرت را در دست گرفت، عدالت توزیعى را پیشه خود كرد و در این راه چنان سخت‏گیرى كرد كه دوستان و یاران نزدیك پیامبر صلى الله علیه وآله و نیز برادر نابیناى خود را به شكوه واداشت و بسیارى از اعیان را از خود رنجاند.

وقتى گروهى از یاران امام علیه السلام به او پیشنهاد كردند بیت‏المال را براساس موقعیت‏هاى اجتماعى افراد و قبایل توزیع كند تا خطرى از ناحیه افراد متنفذ حكومت را تهدید نكند و هرگاه اوضاع اجتماعى ثبات و استقرار یافت، به مساوات و عدالت در توزیع اموال، روى آورد، امام علیه السلام به آنان پاسخ دادند:

شما از من مى‏خواهید كه پیروزى را به قیمت تبعیض و ستمگرى به‏دست آورم؟ از من مى‏خواهید كه عدالت را به پاى سیاست و سیادت قربانى كنم؟ نه، سوگند به ذات حق، كه تا دنیا دنیا است چنین كارى نخواهم كرد و به گرد چنین كارى نخواهم گشت، من و تبعیض؟! من و پایمان كردن عدالت؟! اگر همه این اموال عمومى كه در اختیار من است، مال شخصى خودم و محصول دسترنج خودم بود و مى‏خواستم میان مردم تقسیم كنم، هرگز تبعیض روا نمى‏داشتم؛ چه رسد كه مال مال خدا است و من امانتدار خدایم. (23) رفتار او در حوزه جزا، نمود كامل عدالت تصحیحى است. كیست كه اندكى با تاریخ صدر اسلام آشنایى داشته باشد و شكوه سفارش‏هاى امام را در بستر مرگ درباره رعایت حقوق قاتل كینه‏توز خود، تحسین نكند؟ اى فرزندان عبدالمطلب، مبادا كه در خون مسلمانان فرو رفته باشید و بانگ برآوردید كه: امیرالمؤمنین كشته شد! بدانید كه نباید به قصاص خون من جز قاتلم كشته شود. بنگرید اگر من از این ضربت، كه او زده است، كشته شوم، شما نیز یك ضربت بر او زنید. اعضایش را مبرید، كه من از رسول خدا شنیدم كه فرمود: «بپرهیزید از مثله كردن حتى اگر سگ گیرنده باشد. (24) » دلیل پایبندى شدید امام على علیه السلام به عدالت، آگاهى آن حضرت، از نقش بدیل‏ناپذیر عدالت در سعادت فرد و جامعه است. وقتى از او درباره نسبت عدل و جود پرسیده مى‏شود، برخلاف بسیارى از مردم كه گمان مى‏كنند بخشش ارزش بیش‏ترى دارد، عدل برتر از جود مى‏شمارد؛ زیرا عدل مبناى نظم عمومى است و مى‏تواند سعادت فرد را همراه با سعادت جمع فراهم سازد . اما جود و بخشش، روال طبیعى جامعه را برهم مى‏زند و نظم اجتماعى را ـ كه بستر سعادت جامعه و فرد است ـ متزلزل مى‏كند. (25) اهمیت عدالت در نگاه حضرت على علیه السلام چنان است كه پایبندى به آن یكى از ویژگیهاى اهل تقوا است. امام در تحلیل عدالتى كه شرط تقوا است به نكته ظریفى اشاره مى‏كنند و آن این كه اولین گام در مسیر عدالت و به تبع تقوا و رستگارى، رهایى از بند هوا و هوس است؛ زیرا كسى كه در دام هوس‏هاى نفسانى اسیر باشد، هرگز نمى‏تواند عدالت پیشه كند و روح عدل را در كالبد اعمال و برنامه‏هاى خود بدمد.

قد الزم نفسه العدل فكان اول عدله نفى الهوى عن نفسه. (26) امام على علیه السلام برخلاف بسیارى از انسان‏ها كه به‏زیبایى از عدالت سخن مى‏گویند، ولى به دشوارى بدان تن مى‏دهند، كم‏تر مى‏گوید و بیش‏تر عمل مى‏كند؛ اما همین جملات اندك روشنگر نكات بسیارى درباره عدالت است.

2ـ صبر

صبر، به معناى خویشتن دارى همراه با نوعى دشوارى و سختى است. صبر را مى‏توان مصدر و سرچشمه بسیارى از فضایل اخلاقى دانست. صبر در برابر تمایلات نفسانى، آدمى را عفیف مى‏سازد، در دشوارى هاى كمرشكن جهاد، شجاعت مى‏آفریند و ... . بنابراین، مى‏توان گفت صبر، هم خود یك فضیلت اخلاقى است و هم خاستگاه فضایل اخلاقى فراوانى است.

امام على علیه السلام صبر را به سر ایمان تشبیه كرده و ایمان را ـ كه خود كلید قفل سعادت است ـ بدون صبر ناپایدار دانسته‏اند. و علیكم بالصبر، فان الصبر من الایمان كالرأس من الجسد و لا خیر فى جسد لا رأس معه و لا فى ایمان لا صبر معه. (27) راحتى و آسودگى ابدى را در گرو پیشه‏كردن صبر در ایام كوتاه زندگى مى‏دانند: صبروا ایاما قصیرة اعقبتهم راحة طویلة (28) و صبر از بیهوده‏گویى را ـ كه صمت نامیده مى‏شود ـ رستگارى و نجات مى‏خوانند و آن را در حالت كلى، همان پیروزى، كه انسان در تمناى آن است، مى‏دانند و هشدار مى‏دهند كه عجله و رها كردن عنان شهوت‏ها، خطرى است كه باید سخت از آن هراسید: الصبر ظفر، العجل خطر. (29)

3ـ صدق

صدق در اصل، وصف گفتار مطابق با واقع است؛ ولى به معناى عام، افعال را نیز مى‏توان به آن وصف كرد. مثلا وقتى گفته مى‏شود «او در جهاد صادق بود» یعنى آن عمل (جهاد) را به نحو احسن و كامل، به جا آورد. (30) صدق به معناى اصلى خود، فضیلت اخلاقى است كه در برابر كذب، سرچشمه رذیلت‏هاى اخلاقى، قرار مى‏گیرد. اما صدق به معناى عام، از جهت فضیلت، تابع موصوف خود است؛ یعنى اگر عملى اخلاقى باشد، نوع صادقانه آن فضیلتى دیگر به حساب مى‏آید. جهاد در راه خداوند، كارى ستوده است، ولى صورت كامل و بى‏عیب و نقص آن، فضیلت دیگرى دارد. امام على علیه السلام مى‏فرمایند: «صدق و راستگویى آدمى را رستگار مى‏كند، و دروغ او را در خوار و نگون بخت.» (31)  تنها از رهگذر صدق است كه مى‏توان نجات یافت و بر ساحل رستگارى آرمید: بالصدق تكون النجاة (32) ، و هرچه آدمى صادق‏تر باشد، رستگارتر است: انجحكم اصدقكم. (33) اینها نمونه‏اى از نقش فضایل اخلاقى در سعادت انسان از دیدگاه امام على علیه السلام‏بود. البته اگر جست و جوى كامل صورت گیرد، به این موارد محدود نخواهد شد. نیز مى‏توان به روایاتى اشاره كرد كه نقش رذایل اخلاقى را در شقاوت و بدبختى انسان، گوشزد مى‏كنند. پاره‏اى از آنها بدین قرارند:

حسد، حیات انسان را به تباهى مى‏كشاند (34) ؛ و حرص و آزمندى، مایه خوارى و شقاوت است (35) ؛ غرور و اسارت در دام هوا و هوس‏هاى سركش، بدبختى است. (36) پس فضایل اخلاقى به معناى مصطلح را مى‏توان یكى از مؤلفه‏هاى اصلى رستگارى در اندیشه امام على علیه السلام دانست.

فضیلت عقلى

اندیشیدن و نظر (37) در ساحت الوهى هستى، همان فعالیت عقلانى است كه ارسطو آن را تنها مؤلفه سعادت مى‏دانست. آنچه ارسطو را به این نكته ره نمود، توجه به كاركرد انسان بود. (38) وى استدلال مى‏كرد كه تنها كارى كه مختص و ویژه انسان است، همان نظركردن است. آدمى تغذیه مى‏كند؛ اما گیاهان نیز تغذیه و رشد و نمو دارند. آدمى فعالیت احساسى دارد، حیوانات نیز چنین‏اند. اما انسان مى‏اندیشد، به‏ویژه درباره واقعیت‏هاى غایى و نامحسوس هستى مانند خداوند، ولى هیچ نوع طبیعى دیگرى نمى‏تواند چنین كند. پس سعادت خاص انسان را هم باید در فعالیت خاص او یعنى نظركردن دانست. عقل هرگاه بتواند توجه خود را به امور مجرد معطوف كند، از قید و بند تعلقات مادى رهیده، صاحب خود را به مجردات شبیه مى‏كند. چنین مى‏نماید كه كسى كه زندگى موافق عقل مى‏گذراند و عقل را مى‏پرورد، زندگى‏اش به بهترین وجه نظم یافته است و خدایان او را بیش از همه دوست دارند. چه، اگر خدایان، چنان‏كه مردمان معتقدند به اعمال و رفتار آدمیان توجه دارند، بى‏گمان از آن چیزى شادمان مى‏شوند كه خویشى نزدیك با آنان دارد، و آن جز عقل نیست. (39) ارسطو مى‏كوشد تا در متن تلاش عقلانى انسان، كه در الهیات ظهور و بروز مى‏یابد، جایى براى پیوستن به خداوند باز كند. این نكته نظر فیلسوفان مسیحى و مسلمان را به خود جلب كرد و آنان را به نظریه عقل گرایانه ارسطو دلبسته نمود.

امام على علیه السلام، برحسب روایتى از ابن سینا، از زبان پیامبر خدا صلى الله علیه و آله شنیده است كه در مسابقه رستگارى و تقرب به خداوند، هیچ چیز بهتر از اندیشیدن و نظركردن آدمى را به مقصد نمى‏رساند. بدین روى او برتر از هركس دیگرى مى‏تواند نقش اندیشیدن را در سعادت انسان بازگوید. براى این بود كه شریف ترین انسان و عزیزترین انبیا و خاتم رسل صلى الله علیه و آله با مركز دایره حكمت و فلك حقیقت و خزانه عقل، امیرالمؤمنین على ـ علیه السلام ـ گفت كه: «یا على اذا رایت الناس مقربون الى خالقهم بانواع البر تقرب الیه بانواع العقل تسبقهم.» و این چنین خطاب جز با چنو بزرگى راست نآمدى كه اندر میان خلق همچنان بود كه معقول اندر میان محسوس.(40) همو است كه مى‏فرماید: دانایى برترین سعادت (41) و بهترین مطلوب است.(42) هیچ ثروتى را توان برابرى با عقل نیست، (43) و هرگاه عقل طراوت و نشاط لازم را داشته باشد، رستگارى را به ارمغان مى‏آورد.(44) چه توصیفى براى بیان نقش تعقل و نظر كردن در سعادت انسان، زیباتر از این جملات: عقل خویش را زنده و نفس خویش را میرانده است، تا آن جا كه ستبرى هاى بدن تبدیل به نازكى و خشونت‏هاى روح تبدیل به نرمى شده است و برق پرنورى بر قلب او جهیده و راه را بر او روشن و او را به رهروى سوق داده است. پیوسته از این منزل به آن منزل برده شده است تا به آخرین منزل، كه منزل سلامت و بارانداز اقامت است، رسیده و پاهایش همراه بدن آرام او در قرارگاه امن و آسایش، ثابت ایستاده است. این همه به موجب این است كه دل و ضمیر خود را به كار گرفته و پروردگار خویش را خشنود ساخته است.(45) با این دیدگاه است كه حضرت على علیه السلام فقدان عقل را تیره بختى مى‏دانند (46) و جهل را بدترین مصیبت ها. (47)

4ـ فضایل دینى (الهیاتى)

غیر از آنچه گفته شد، مؤلفه دیگر سعادت از دیدگاه امام على علیه السلام فضایل الهیاتى یا دینى است.

بدون هیچ تردیدى مهم‏ترین فضیلت دینى خود ایمان دینى است. هر چند در تحلیل دقیق ماهیت ایمان و یا متعلق‏هاى آن بحث و گفت و گوهاى بسیار هست، یك توافق عمومى درباره نقش بدیل‏ناپذیر ایمان در سعادت انسان میان مؤمنان وجود دارد. امیرالمؤمنین على‏علیه السلام در این باره مى گویند:

نجات و رستگارى انسان در گرو ایمان است (48) و با ایمان است كه آدمى به قله سعادت و اوج دانایى مى‏رسد (49) و از نگرانى‏ها رها مى‏گردد. (50) یكى از بهترین تعبیرها درباره ایمان در قرآن كریم است؛ آن جا كه مى‏فرماید: یا ایها الذین آمنوا هل ادلكم على تجارة تنجیكم من عذاب الیم. تومنون بالله و رسوله و تجاهدون فى سبیل الله باموالكم و انفسكم، ذلكم خیر لكم ان كنتم تعلمون (51). اى كسانى كه ایمان آورده‏اید، آیا شما را بر تجارتى راه نمایم كه شما را از عذابى دردناك مى‏رهاند؟ به خدا و فرستاده او بگروید و در راه خدا با مال و جانتان جهاد كنید. این ـ اگر بدانید ـ براى شما بهتر است. ایمان لازم است، اما كافى نیست. از سرمایه رستگارى باید درست سود برد و استفاده صحیح از سرمایه ایمان، فراهم كردن زمینه شكوفایى آن در عرصه عمل است. بذر ایمان در صورتى مى‏بالد كه در بستر اعمال صالح بروید. خداوند مهربان كسانى را كه میان ایمان و عمل صالح جمع مى‏كنند، از خسران و شقاوتى كه نوع انسان را تهدید مى‏كند، دور دانسته است.

والعصر ان الانسان لفى خسر الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات. (52) امیرالمؤمنین على علیه السلام در یك تحلیل جامعه شناختى از جایگاه ایمان در سعادت یك جامعه، به این نكته اشاره مى‏كنند كه فقدان ایمان در سطح اجتماعى علامت و نشانه جاهلیت و گمراهى و شقاوت آنان است. جامعه جاهلى و نگون‏بخت، جامعه‏اى است كه «مردم آن از ایمان رویگردان شده، ستون‏هاى ایمان در آن فرو ریخته، نمادهاى ایمان ناشناخته مانده و راه ایمان بى رهرو است.» (53) هر گاه بنیادهاى معرفتى و عاطفى ایمان در فرد یا جامعه‏اى بلرزد، و نمادهاى ایمان انكار شود، امیدى به رستگارى آن فرد یا جامعه نیست.

در پرتو این نگرش اصولى به سعادت انسان است كه امام على‏علیه السلام مى‏فرمایند:

دیندارى سعادت است (54) ، و برترین خواست انسان است (55) ، و تقوا چراغ راه رستگارى است (56) ، و عبودیت خداوند، پیروزى در مسابقه رستگارى است (57) ، و زهد بر خلاف ظاهرش كه رنج و سختى است، تجارتى سودمند و مایه سعادت است. (58) باز در پرتو توجه به نقش كلیدى و اساسى ایمان است كه مى‏توان عمق جملاتى از این دست را دریافت: هیچ انسانى به بدبختى نمى‏افتد، مگر با در پیش گرفتن معصیت خداوند (59) و اصولا بدبختى در گرو عصیان انسان است همان طور كه خوشبختى در سایه ایمان مى‏آرمد.(60) اما از دیدگاه امام علیه السلام هسته اصلى سعادت انسان در همین ایمان نهفته است؛ زیرا در جهان بینى امام علیه السلام انسان‏ها مبدأ و مصدرى الهى دارند و تنها در صورت یافتن ارتباط نزدیك با او مى‏توانند جوهر خود را باز یافته، به كمال و رستگارى برسند. این ایمان كه موجب قرب به خداوند است، با آنچه ارسطو درباره تأمل در امور الهى مى‏گوید و آن را سعادت آدمى مى‏داند، متفاوت است. در تصویرى كه على علیه السلام از ایمان مى‏دهد، علاوه بر عقل تمام احساسات و عواطف و قواى وجودى انسان معطوف به خداوند است و آدمى تسلیم محض او است. در پایان، دو نكته را یادآور مى‏شویم:

1ـ آنچه درباره سهم خیرات بیرونى، مانند ثروت و شهرت نیك، در سعادت انسان گفته آمد، بر گرفته از ظاهر اسناد سعادت به این امور در روایات است؛ ولى ممكن است تحلیل‏هاى دیگرى نیز باشد كه مثلا اسناد سعادت را به این قبیل امور مقید به قیدى بداند. بنا بر این همه امور گفته شده، به شرط آنكه به ایمان یا فضیلت اخلاقى و یا فضیلت عقلى بینجامند، مى‏توانند موصوف سعادت قرار گیرند، نه به طور كلى. همچنین ممكن است كسى بگوید اسناد سعادت به این امور، از نوع اسناد چیزى به وسیله تحصیل آن است؛ مثلا با پول است كه مى‏توان فضیلت بخشندگى را تصاحب كرد یا با پول است كه مى‏توان آسودگى لازم را براى نظرپردازى داشت. بر اساس این نظریه هر گاه ممكن باشد كه بدون این چیزها آدمى بتواند فعالیت اخلاقى یا دینى داشته باشد، آنها ارزش آلى خود را از دست مى‏دهند.

ما البته ضمن توجه به این احتمال‏ها و بدون ورود در بحث و نقد آنها، با تكیه بر ظاهر روایات گمان مى‏كنیم كه خیرات بیرونى هم جزئى از سعادت هستند؛ ولى ارزش آنها با ارزش مؤلفه‏هاى دیگر برابر نیست. بنابراین روشن است كه در مقام تزاحم خیرات بیرونى با فضیلت اخلاقى یا دینى، آنچه البته باید كنار نهاده شود، خیرات بیرونى است. این نكته عیان است و نیازى به بیان تفصیلى ندارد. كیست كه تردیدى داشته باشد كه سید الشهداء علیه السلام همان هنگام كه در رنج و اندوه فراوان در كربلا بود، نیك‏بخت‏ترین افراد بود؛ زیرا بیش‏ترین بهره را از مؤلفه‏هاى دیگر سعادت، یعنى فضیلت اخلاقى و دینى داشت.

2ـ از میان مؤلفه‏هاى مختلف سعادت، خیرات بیرونى چندان در اختیار خود انسان نیست و به تعبیر زیباى امام على علیه السلام بر حسب اتفاق فراهم مى‏آید: الدنیا بالاتفاق و الاخرة بالاستحقاق (61) ؛ «دنیا برحسب اتفاق فراهم مى‏آید، ولى آخرت بر اساس استحقاق آدمى است.» به نظر مى‏آید كه با توجه به همین نقش اتفاقى و غیر اختیارى بودن خیرات بیرونى در سعادت است كه اصولا در زبان‏هاى مختلف واژه مربوط به سعادت با مفهوم بخت گره خورده است مثلا در فارسى نیك‏بختى و در انگلیسى happiness از ماده happen یعنى اتفاق افتادن است.

ولى به هر حال بیش‏تر مولفه‏هاى سعادت در اختیار خود انسان است؛ مانند فعالیت‏هاى اخلاقى و عقلى و دینى كه در حوزه تصمیم فردى است.

اما یك نكته را نباید فراموش كرد: در كلام امام على علیه السلام تأكید فراوانى بر نقش عنصر غیبى در سعادت انسان شده است. تعبیرهاى مختلفى براى این منظور در روایات است، ولى رایج‏ترین آنها مفهوم توفیق است. امام على علیه السلام مى‏فرمایند: التوفیق قائد الصلاح . و التوفیق رأس سعادة. (62) توفیق یا امدادهاى غیبى ابرهاى رحمت خداوند است كه از دریاى اخلاص و عمل صالح انسان بر مى‏خیزند و: زندگى انسان اگر مقرون حق‏جویى و حقیقت‏جویى و اخلاص و عمل و كوشش باشد، مورد حمایت حقیقت قرار مى‏گیرد... این مطلب علاوه بر این‏كه یك امر ایمانى است و از لوازم ایمان به تعلیمات انبیا است، یك حقیقت تجربى و آزمایشى است؛ البته تجربه فردى . به این صورت كه هركس [كه مى‏خواهد امداد غیبى را درك كند] لازم است در عمر خویش چنین كند، تا اثر لطف و عنایت پروردگار را در زندگى خود ببیند، و چقدر لذت بخش است، معامله با خدا و مشاهده آثار لطف او. (63)

 

پى‏نوشتها:

1) ارسطو، اخلاق نیكوماخوس، ترجمه محمدحسن لطفى، طرح نو، ص .17

2)«~ inclusive end ~» تعبیر «غایت» براى این است كه سعادت یك غایت است؛ برترین و نهایى‏ترین و كامل‏ترین غایتى كه همگان در جست‏وجوى آنند.

3)«~ dominant end ~» از آن‏جا كه در طول تاریخ فلسفه اخلاق، تنها نامزد اصلى براى «غایت غالب» فعالیت عقلى یا نظرپردازى بوده ـ كه مورد تأیید فیلسوفان یونان بوده است ـ گاهى به جاى غایت غالب، غایت عقلى و یا به‏طور ساده‏تر، نظریه عقل‏گرایانه سعادت، هم گفته شده است.

( 4 «~. Hardi, The final Good in Aristotles Ethics p.299 ~»

5) البته در تعداد مؤلفه‏هاى سعادت و نیز تعیین آنها، بین طرفداران تفسیر «غایت جامع» اختلاف بسیارى وجود دارد.

6) ر.ك: سرچشمه ارزش از نظر ارسطو و كانت، كریستین كرسگارد، ترجمه محسن جوادى، ارغنون، شماره 16، تابستان 1379، ص 99ـ .111

7) تامس‏نگل كه مدافع تفسیر غایت غالب است، مى‏گوید: «از دیدگاه ارسطو تنها عنصر با ارزش، عقل آدمى است و تمام فعالیت‏هاى دیگر براى فراهم‏كردن فعالیت عقل ارزش دارند؛ چنان‏كه خوردن و آشامیدن و سایر قواى آدمى براى اندیشیدن است. انجام اعمال اخلاقى نیز براى فراهم كردن زمینه فعالیت خاص عقل، یعنى تأمل و نظرپردازى است.» ر.ك:«~ Thomas Nagel, Aristotle on Eudaimonia P.13 ~»

8) كسانى مانند لوئى‏اشتراوس و ماجد فخرى، فارابى را مدافع تفسیر «غایت غالب» مى‏دانند؛ ولى گروهى به استناد اهتمام او به سیاست كه مقوله‏اى عملى است، وى را مدافع تفسیر جامع دیده‏اند. ر.ك:«~ .59ـ Miriam Galstom, politics and the Excellence. Princeton, 1990 , P.55 ~»

«~ . External Goods ( 9 ~»

10) ارسطو، اخلاق نیكوماخوس، ترجمه محمدحسن لطفى، طرح نو، ص .34

11) غرر الحكم و دررالكلم، فصل اول، بند .1699

12) همان، فصل 27، بند اول.

13) مجلسى،

14) غرر الحكم و دررالكلم، فصل 79، بند .33

15) همان، فصل اول، بند .1356

16) نهج‏البلاغه، حكمت .163

17) ارسطو، اخلاق نیكوماخوس، ترجمه محمدحسن لطفى، ص .46

18) همان، ص .66

19) براى فهرستى از این فضیلت‏ها، ر.ك: كاپلستون، تاریخ فلسفه یونان، ترجمه دكتر مجتبوى، انتشارات سروش، ص .389

20)«~ Theological virtues ~»این واژه بعدها رواج یافت و در آثار نویسندگان مسلمان هم مورد استفاده قرار گرفت، مثلا مؤلف كتاب نظریه فضیلت غزالى، یكى از انواع فضایل را در دیدگاه وى همان فضایل دینى یا الهیاتى مى‏آورد. ر.ك:«~ . s Theory of virtue, state university of NewYork P.77" Sherif.Mohamed, Ghazali ~»

21) ارسطو، اخلاق نیكوماخوس، ترجمه محمدحسن لطفى، ص .168

22) ر.ك: همان، ص .172

23) ر.ك: مرتضى مطهرى، مجموعه آثار، ج 16، ص .440

24) نهج‏البلاغه، نامه .47

25) براى آگاهى دقیق‏تر از مفاد این پرسش و پاسخ، ر.ك: مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، ج 16، ص 435ـ .438

26) نهج‏البلاغه، خطبه .87

27) نهج‏البلاغه، حكمت، .82

28) نهج‏البلاغه، خطبه .191

29) غررالحكم و دررالكلم، فصل اول، بندهاى 270 و .271

30) مفردات راغب، ماده صدق.

31) نهج‏البلاغه، خطبه .86

32) غررالحكم و دررالكلم، فصل 18، بند .42

33) پیشین، فصل 8، بند .9

34) الحسد ینكر العیش، ثمرة الحسد شقاء الدنیا والاخرة.

35) من كثر حرصه كثر شقائه.

36) الشقى من اغتر بحاله و انخدع لغرور اماله. (غرر الحكم و دررالكلم، فصل اول، بند 1823)

37)«~ contemplation ~» معمولا این واژه به تأمل و یا نظرپردازى ترجمه مى‏شود.

38) برهان كاركرد«~ ( ergon Argument ) ~»ارسطو در فلسفه اخلاق معروف است. وى مى‏خواهد براساس كاركرد آدمى، ماهیت سعادت وى را دریابد. ر.ك: ارسطو، اخلاق نیكوماخوس، ترجمه محمدحسن لطفى، ص 30ـ .34

39) ارسطو، اخلاق نیكوماخوس، ترجمه محمدحسن لطفى، ص .395

40) ابوعلى سینا، معراج‏نامه، تصحیح نجیب مایل هروى، انتشارات آستان قدس رضوى، ص‏ .94

41) العلم اعلى فوز. (غررالحكم و دررالكلم، فصل اول، بند 781).

42) العلم افضل قنیة. (همان، فصل اول، بند 862).

43) لا غنى كالعقل. (همان، فصل 86، بند 38).

44) زیادة العقل تنجى. (همان، فصل 37، بند 40).

45) نهج‏البلاغه، خطبه .220 براى توضیح این مضمون ر.ك: مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، ج 16، ص 420ـ .427

46) فقد العقل شقاء.(غررالحكم و دررالكلم، فصل 59، بند 7).

47) لا مصیبة اشد من‏الجهل.(همان، فصل 86، بند 236)

48) لانجاة لمن لا ایمان له. (همان، فصل‏86، بند344)

49) بالایمان یرتقى الى ذروة السعادة و نهایة الحبور. (همان، فصل‏18، بند145)

50) الایمان امن (همان، فصل اول، بند9)

51) صف، آیه 10 ـ .11

52) عصر، آیه 1 ـ .3

53) نهج البلاغه، خطبه دوم.

54) الدین حبور. (غرر الحكم و دررالكلم، فصل اول، بند 88)

55) الدین افضل مطلوب .(همان، بند 375)

56) الورع مصباح نجاح‏همان، بند 800)

57) العبادة فوز (همان، بند 86)

58) الزهد متجر رابح. (همان، بند 920)

59) لایشقى امرء الا بمعصیة الله.(همان، فصل 86، بند 411)

60) النجاة مع الایمان (همان، فصل اول، بند 941)

61) غررالحكم، فصل اول، بندهاى 286 و .287

62) همان، فصل اول، بندهاى 348 و .908

63) مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، ج 3، ص .

 

آنچه می خواهیم نیستیم، آنچه هستیم نمی خواهیم، آن چه دوست داریم نداریم، آن چه داریم دوست نداریم.. اما عجیب است که هنوز زنده ایم و امیدوار به اینکه روزی ، جایی، در کنار کسی، بالاخره خوشبخت خواهیم شد!..