گناهانی که دامن نسل را می‌گیرد
بنابر متون معارف مکتوب، آثار وضعی برخی از گناهان روی نسل گناهکار نیز تاثیر می‌گذارد. این سخن آیا با عدالت پروردگار منافات ندارد؟
فرآوری: شکوری_شبکه تخصصی قرآن تبیان
بنا بر پاره‌ای از آیات قرآن، اعمال گذشتگان بر آیندگان اثر می‌گذارد. به دیگر سخن، آثار رفتار آدمی نه تنها او بلکه دامن نسلش را هم می‌گیرد. بر عکس آن نیز صادق است یعنی گاهی فرزندان نیز به نعمت پدران و نیاکانشان متنعم می‌شوند.آیات متعددی از قرآن ناظر بدین معناست از جمله کریمه90 سوره یوسف، 28 سوره زخرف و الخ که ما در اینجا تنها به یک نمونه اشاره می کنیم:
نساء/9: وَ لْیَخْشَ الَّذینَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلاً سَدیداً (كسانى كه اگر فرزندان ناتوانى از خود بیادگار بگذارند از آینده آنان مىترسند، باید (از ستم درباره یتیمان مردم) بترسند! از (مخالفت) خدا بپرهیزند، و سخنى استوار بگویند.)
شاید در نگاه نخست این آیه با آیات دیگر قرآن ناهماهنگ جلوه كند، زیرا قرآن كریم هر كس را مسئول اعمال خود معرفی میكند و بار وی را بر دوش خود او مینهد: (ولاتَكسِبُ كُلُّ نَفسٍ إلاّعَلَیها ولاتَزِرُ وازِرَةٌ وِزرَ اُخری)(انعام/164)
با توجه به این نکته، آیات و روایاتی که دلالت دارند که گناهان تاثیر خود را حتی برای افرادی که دخالتی هم در آن ندارند می‌گذارد، چه توجیهی داشته و آیا با عدالت و حکمت خداوند، منافات ندارد!؟
برای روشن شدن این مسئله آن را در چند بخش بررسی می‌کنیم:
تاثیر ستمکاری پدران
آثار وضعی گناه در فرزندانی که از لقمه حرام و یا از طریق نامشروع به دنیا می‌آیند نیز از جمله اسباب و مسببات بوده و علت تامه و غیر قابل تخلف به شمار نمی‌آید و بسیار دیده شده است که از پدرانی فاسد و مشرک، فرزندانی صالح به وجود آمده‌اند
روایاتی که دلالت می‌کند ستمکاری پدران در نسل آنها تاثیر می‌گذارد به صورت مطلق نیست، بلکه تنها صورتی را شامل می‌شود که فرزندان راضی به افعال آنان باشند؛ از این رو رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: "کسی که کردار قومی را دوست بدارد با آنها در آن اعمال شریک است". [1] اما اگر فرزندان از اعمال زشت پدران بی زاری جویند و با اراده خود، شریک در ظلم آنان نشوند، و اگر اموال حرامی از گذشتگان وارد زندگی آنان شده است، با برگشت دادن آن اموال به صاحبانش، در صدد جبران برآیند، در این صورت چنین اولادی از مورد این اخبار بیرون خواهد بود؛ زیرا انتقام از آنها خلاف عدل است.
دیدگاه علامه مجلسی
علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه) بعد از نقل روایت اشاره شده از امام رضا (علیه‌السّلام) می‌گوید: اشکال شده است گناه فرزندان چیست که تا نسل هفتم پدر، لعنت پروردگار شامل آنان شود؟ جواب می‌تواند این باشد که این تنها در صورتی است که فرزندان، راضی به افعال پدران باشند، همان گونه که در روایات آمده است که امام مهدی (علیه‌السّلام) فرزندان قاتلین امام حسین (علیه‌السّلام) را به جهت رضایت آنان به جنایات گذشتگان، می‌کشد. وی در ادامه می‌گوید ممکن است مراد از تاثیر در نسل‌های آینده، آثار دنیایی مثل فقر و گرفتاری‌ها و ابتلائات دنیایی باشد، چنان که بیشتر فرزندان ستمکاران در دنیا با خواری و ذلت زندگی می‌کنند.
این یکی از مجازاتهایی است که خداوند برای ستمکاران در این دنیا مقرر کرده و علتش آن است که با توجه فطری بودن دوستی فرزندان، احتمال برگشت اثر وضعی ستم به آنان، عاملی بازدارنده از ستم شود و دیگرانی که قصد ستم را دارند نیز با دیدن چنین اثری در فرزندان ستمکاران پیشین، از تصمیم خویش بازگردند. آیه نهم سوره نساء [2] نیز به همین ظرافت اشاره دارد.
اعتقاد شیعه
بنا بر اعتقاد شیعه، ایرادی ندارد که خداوند به دلیل مصالح مهم‌تری عده‌ای را – هر چند بی‌گناه - به سختی بیفکند، در صورتی که زیان دیده، بداند خداوند این ضرر ظاهری را به نحوی جبران خواهد کرد، آنان نیز در نهایت راضی خواهند شد، اضافه بر همه این امور، گرفتاری و مشکلاتی که برای فرزندان ظالمان به وجود می‌آید، شاید به مصلحت خود آنان نیز باشد؛ زیرا آنان را از ادامه راه پدران ستمکارشان بازخواهد داشت. [3]
اثر لقمه حرام
بعضی از اسباب به قدری خطرناک است که فرصت جبران را نیز از آدمی می‌گیرد، مثل خوردن سم مهلک که اثر وضعی آن هلاکت است. بر خلاف وارد شدن میکروب کوچکی در بدن، که خیلی زود قابل مداوا است، آثار به جا مانده از رفتار گناه آلود نیز چنین است که بسته به اندازه گناه و دانش و اختیار انسان در انجام آن متفاوت می‌باشد که گاهی آثار گناهی با یک استغفار از بین می‌رود، و بسا با رحمت خداوند تبدیل به خوبی می‌شود.
آثار وضعی گناه در فرزندانی که از لقمه حرام و یا از طریق نامشروع به دنیا می‌آیند نیز از جمله اسباب و مسببات بوده و علت تامه و غیر قابل تخلف به شمار نمی‌آید و بسیار دیده شده است که از پدرانی فاسد و مشرک، فرزندانی صالح به وجود آمده‌اند که نمونه آن را در صحابیانی می‌بینیم که پدرانشان در سپاه مشرکان بوده و خودشان در رکاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شمشیر می زدند و در مقابل فرزندان برخی انبیا و اولیا نیز به کژراهه کشیده شده‌اند.
شدت و ضعف اثر گناه
البته همان گونه که در امور تکوینی آثاری که ایجاد می‌شود از شدت و ضعف برخوردار است، در امور معنوی و تشریعی نیز چنین است؛ به این معنا که بعضی از اسباب به قدری خطرناک است که فرصت جبران را نیز از آدمی می‌گیرد، مثل خوردن سم مهلک که اثر وضعی آن هلاکت است. بر خلاف وارد شدن میکروب کوچکی در بدن، که خیلی زود قابل مداوا است، آثار به جا مانده از رفتار گناه آلود نیز چنین است که بسته به اندازه گناه و دانش و اختیار انسان در انجام آن متفاوت می‌باشد که گاهی آثار گناهی با یک استغفار از بین می‌رود، و بسا با رحمت خداوند تبدیل به خوبی می‌شود.
گناه بدون آگاهی
شخصی که گناهی را بدون آگاهی از گناه بودن آن انجام داده نیز وضعیتی مانند موارد قبلی دارد و به عبارتی گرچه او گناهی را مرتکب نشده که او را از سعادت بازداشته و غضب خدا را بر علیه او برانگیزد، اما محتمل است به دلیل اخطار و هشدار به مردم در مورد نتایج زیانبار یک گناه، برخی آثاری وضعی دامنگیر او شود که خود او و دیگران به این نکته پی ببرند که باید در افزایش دانش خود تلاش نموده تا ناخودآگاه نیز مرتکب رفتار ناپسندی نشوند.
البته چنانچه بیان شد، این آثار از شدت و قدرتی برخوردار نیست که موجب خسران ابدی او شود، بلکه در حد یک اخطار و هشدار باقی خواهد ماند.[6]
پی‌نوشت‌ها:
1. طبری، عماد الدین، بشارة المصطفی، ص۱۲۶، کتابخانه حیدریه، نجف، ۱۳۸۳ ق.
2. نساء/سوره۴، آیه۹.
3. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۷۰، ص۳۴۱، دارالاحیاء التراثق.
4. طیب، سید عبد الحسین، کلم الطیب در تقریر عقاید اسلام، ص۱۲۰، کتابخانه اسلام، ۱۳۶۲ ش.
5. مطهری، مرتضی، عدل الهی، مسئله شرور و عدالت خداوند، ص۶۳.
6. ویکی پرسش
