"Ben nasıl doya doya yemek yiyebilirim ki Hicaz'da, yahut Yemâme'de belki yoksullar vardır; günler geçmiştir ki tokluk nedir, görmemişlerdir."
Zahitlik, Aşk ve Tapınma
Zahitlik ve dünyanın zevk ve sefasını bırakmanın kaynaklarından bir bakası, ruhsal ve manevî erdemlere sahip olmaktır. Biz şimdilik dünyanın ve insanın manevî yönlerini ispatlamak niyetinde değiliz; bu başlı başına ayrı bir konudur. Açıktır ki maddî ve materyalist dünya görüşüne göre, birtakım manevî kemâller için zevk ve sefayı, madde ve paraya düşkünlüğü bırakmak anlamsızdır.
Biz şimdilik bu ekol ve bu gibi düşünce biçimleri üzerinde durmak istemiyoruz. Bizim muhatabımız burada maneviyattan az da olsa nasiplenmiş insanlardır. Maneviyattan biraz anlayan bir kimse bilir ki, insan heves perestlikten kurtulmadıkça, can bebeği tabiat memesinden alınmadıkça ve maddî meseleler hedef olmaktan çıkıp araç hâline girmedikçe, gönül toprağı tertemiz duygular, parlak düşünceler ve ilâhî şefkatleri yetiştirmek ve geliştirmek için hazır olmayacaktır. işte bu nedenle derler ki: Zahitlik, ifazî (=vehbî) marifetin temel şartı olup onlarla arasında sağlam ve kopmaz bağ vardır. Gerçek anlamda hakperestlik; Hakka coşkuyla muhabbet, sevgi beslemek ve ona hizmet sevdasına kapılmak, onu hatırda tutmayı huy edinmek, ona tapınmaktan zevk almak, sürekli olarak ona yönelmek, huzurunda bulunup kalple ve dille aralıksız zikrini etmek demek olup kendine tapmak, zevk ve sefaya yönelmek, maddiyatın süsüne esir olmakla kesinlikle bağdaşmaz. Allah'a tapmak bir tür zahitliği gerektirdiği gibi başka her aşk ve ülkü de (ister vatanla ilgili olsun, ister bir ideolojiyle ilgili olsun) bir nevi zahitlik ve maddiyata karşı itinasızlık ve ilgisizliği gerektirmektedir.
Aşklar ve tapınmalar bilim ve felsefelerin aksine, kalp ve duygularla bağlantılı olduğu için rakip tanımazlar. Bir bilim adamı veya bir filozofun altın ve gümüşün kölesi olması ve yeri gelince de felsefe, fen bilimleri ve matematikle ilgili konularda akıl ve düşüncesini kullanması için herhangi bir engel yoktur. Ancak böyle bir kişinin kalbinin bir aşk ocağı, o da insan türüne ait bir meram ve ideoloji bağlamında bir ak merkezi olması imkânsızdır. Durum bu olunca aynı kalbin kesinlikle ilâhî aşk ocağı olamayacağı, asla ilâhî akla yanıp tutuşamayacağı ve Allah'ın nur ve ilhamlarının kaynağı olamayacağı bes bellidir. O hâlde gönül evini maddî bağlardan boşaltmak, altın ve gümüş putlarını gönül Kâbe ٙsinden dışarı çıkarıp kırmak, manevî kemâllere erişmenin ve gerçek insanî kişiliğin olgunlaşmasının şartıdır.
Defalarca dediğimiz gibi, altın ve gümüşün köleliğinden kurtulmak, bu metale dönüşme imkânı olan değerlere ilgisiz kalmakla ruhbanlık, sorumluluklardan kaçmak ve taahhüt, vazife kabul etmemekle kesinlikle karıştırılmamalıdır. Tam aksine sorumluluk ve vazife üstlenmek, gerçekliğini ancak böyle zahitliklerin sayesinde bulur ve artık içi boş bir söz ve desteksiz bir iddia olmaktan çıkar. Nitekim bu ikisi, yani zahitlik ve sorumluluk duygusunun Hz. Ali'de (a.s) toplandığını görmekteyiz; Ali (a.s) dünyaya karı zahitti; bununla birlikte toplumsal sorumluluklar karşısında en duyarlı kalbe sahipti. O bir yandan, "Ali nerede, yok olup gidecek nimete, kalmayacak devlete, yitecek lezzete aldanmak nerede?" derken, öte yan dan, küçük bir adaletsizlik ve bazen bir yoksul için geceleyin gözlerine uyku girmez; ülkenin uzak bir noktasında aç biri bulunduğu müddetçe tok yatmaya razı olmaz ve öyle buyuruyordu:
"Ben nasıl doya doya yemek yiyebilirim ki Hicaz'da, yahut Yemâme'de belki yoksullar vardır; günler geçmiştir ki tokluk nedir, görmemişlerdir."
O zahitlikle bu duyarlılık arasında doğrudan doğruya bir ilişki vardır. Hz. Ali (a.s) zahit, dünyaya ilgisiz ve tamahsız olduğu kadar, öte yandan kalbi Allah'ın aşkıyla dolup taştığından ve âlemi en küçük zerreden tutun en büyük yıldıza kadar bir görev ve sorumluluk birimi bildiği için toplumsal hak ve hudutlara karşı bu kadar duyarlıydı. O eğer zevk ve menfaat peşinde koşan biri olsaydı, böyle sorumlu ve vazifesinin idrakinde bir kişilik bulması imkânsızdı. Hadislerde zahitliğin bu felsefesine değinilmiş; ancak Nehc'ül-Belâğa'da özellikle vurgulanmıtır. İmam Sadık ٙtan (a.s) rivayet edilen bir hadiste öyle geçer:
"...şüphe ve şirk olan kalp itibardan düşer. Zahitliği, kalplerin ahiret için bütün isteklerden kurtulması amacıyla seçtiler." Dikkat edilirse, bu hadiste her türlü heva ve heves, lezzet düşkünlüğü, şirk ve Allah'a tapmak karşıtı olarak nitelendirilmiştir. Mevlana ariflere yakışır zahitliği öyle tanımlar:
(Züht, tohum ekerken gayret sarf etmektir, / marifet o ekini yeşertmektir. şeriat ve takvanın özü ariftedir, / marifet geçmişlerin zühdünün ürünüdür.) İbn-i Sina "İşarat" adlı kitabının "ariflerin makamları" hakkındaki dokuzuncu bölümünde zahitliği, arifin zahitliği ve arif olmayanın zahitliği diye ikiye ayırarak der ki:
"Zühdün felsefesinden bilgisi olmayan zahitler, kendi zanlarınca bir muamele yaptıklarını; ahiret eşyalarını dünya eşyalarıyla değiştirdiklerini, ahiret nimetlerinden faydalanmak için dünya nimetlerinden el çektiklerini, başka bir deyişle, mahsullerini ahirette toplamak için bu dünyada toplamadıklarını sanırlar. Fakat zahitlik felsefesinin idrakinde olan zahitler, kalplerini Allah'tan başkasıyla meşgul etmemek için zühde yönelirler. Böyle birisi kişiliğine değer verir ve Allah'tan baka hiçbir şeyi kendini avutmaya layık görmez, Allah'tan başkasının esaretine girmeyi kendine yakıştırmaz."
İbn-i Sina'nın orijinal ifadesi şudur:
"ez-Zühd-ü inde ğayr'il-ârif-i müamelet-ün mâ, kâne yeterî bi-metâi'd-dunyâ el-ahiret'e, ve'z-zühd-ü ind'el-ârif-i tenezzüh-ün mâ, ammâ yeşğal-ü sirrahu an'il-Hakk-i ve tekebbür-ün alâ kull-i ey'in ğayr'il-Hakk." Yine "İşarat" kitabının başka bir bölümünde "arifin alıştırması", kendini hazırlaması konusuna değinirken öyle der:"Bu hazırlık ve alıştırma üç hedef içindir: Biri engeli kaldırma, yani Allah'tan başka her şeyi yolunun üzerinden kaldırmak. İkincisi nefs-i emmareyi nefs-i mutmainne karşısında ram etmek, baş eğdirmek. Üçüncüsü ise, batını yumuşatmak. " Aynı açıklamanın devamında bu üç hedeften her biri için bir veya birkaç etken saymaktadır. Diyor ki, gerçek zahitlik birinci hedefe, yani Allah'tan başka her şeyi yolunun üzerinden kaldırmaya yardım eder.
Kaynak/Ehlader
