زندگی‌نامه آفتاب سمرقند محمد بن مسعود عیاشی
محمد بن مسعود بن محمد بن عیاش سمرقندی معروف به عیاشی در این دوران در سرزمین سمرقند به دنیا آمد و در میان ستارگان آن عصر تابیدن گرفت و آثار فراوانی به قلم خود نگاشت که عدد آن به 208 اثر می‌رسد. همین عدد نشان دهنده تلاش علمی این دانشمند خستگی ناپذیر است...
سمرقند از شهرهای آباد و متمدن قدیم در منطقه ماوراءالنهر محسوب می‌شود که از آن به عروس شهرهای جهان یاد می‌کردند. همین عنوان خود به تنهایی گویای آبادانی و زیبایی آن است. گذشته از زیبایی و جلوه ظاهری که در تاریخ از آن یاد شده است، فرهنگ و ادب نیز در سمرقند به ویژه در قرن‌های سوم و چهارم در اوج شکوفایی خود قرار داشت و این دیار معدن گنج‌های گرانبهایی از علم و معرفت بود. این مطلب از مدرسه‌ها و مساجد و رصدخانه و مانند آن که در منابع تاریخی به آن‌ها اشاره شده است، به خوبی به دست می‌آید.
محمد بن مسعود بن محمد بن عیاش سمرقندی معروف به عیاشی در این دوران در سرزمین سمرقند به دنیا آمد و در میان ستارگان آن عصر تابیدن گرفت و آثار فراوانی به قلم خود نگاشت که عدد آن به 208 اثر می‌رسد. همین عدد نشان دهنده تلاش علمی این دانشمند خستگی ناپذیر است. چنانکه در زمینه های مختلف علمی حرفی برای گفتن داشت و آثار او در رشته های گوناگون به رشته تحریر درآمد و به جهت این احاطه علمی آثار او به سرعت در شهرهای مهم آن روزگار منتشر و در دسترس دانش دوستان قرار گرفت. هرچند با نهایت تأسف باید گفت از میان آن همه اثر با ارزش تنها تفسیر عیاشی تا روزگار ما برجای مانده و در دسترس قرار دارد.
در مورد زندگی عیاشی گفته‌اند که وی در خانواده ثروتمندی به دنیا آمد و خانه بسیار بزرگی از پدرش به او به ارث رسید که به جهت روحیه دانش دوستی خود آن را تبدیل به مدرسه ای کرد که همچون دارالعلمی پذیرای طلاب و علمای آن دوران بود و دانشمندان در آن مکان به تعلیم و تصحیح نسخ و بررسی‌های دقیق علمی می‌پرداختند و این خود نقطه عطفی در گسترش هر چه بیشتر علوم دینی در آن زمان محسوب می‌شد. البته این مربوط به زمانی است که وی به اغلب مراکز و حوزه های مهم علمی آن عصر مانند کوفه، بغداد و قم سفر کرد و از محضر اساتید بزرگی بهره برد و به قله های معرفت دست یافت، آنگاه به زادگاه خود بازگشت و از آن پس همت خود را برای تعلیم آنچه آموخته بود مصروف داشت.
در این باره مفسر بزرگ عصر ما علامه طباطبایی صاحب تفسیر بزرگ المیزان چنین می‌گویند:
«او در تجدید حیات علمی شیعه سعی بلیغ مبذول داشت و خانه‌اش محل تجمیع رجال علم و فرهنگ و و طالبان فضیلت، همچون مدرسه ای مملو از محصلین و محققین و نویسندگان و مقابله کنندگان نسخه‌ها و نسخه برداران بود. چنان که گفته‌اند هر چه داشت در راه نشر دانش به مصرف رساند...» (مفاخر اسلام ج 2، ص 323)
شاگردان
چنانکه گفتیم دانشمندان زیادی در محضر این عالم شیعی تربیت یافته و به مدارج بالای علمی دست یافتند که در اینجا به تعدادی اشاره می‌کنیم:
1 شیخ ابوعمر کشی (صاحب رجال معروف) کشی از بزرگ‌ترین کارشناسان علم رجال است و کتاب رجال او جزو معتبرترین کتب رجالی است که هنوز هم مورد استفاده پژوهشگران است.
2- حیدر بن محمد سمرقندی (از علما و محدثان بنام شیعه در سمرقند و بلخ) 3- جعفر بن محمد (فرزند عیاشی) 4- احمد بن عیسی بن جعفر علوی 5- احمد بن یعقوب سنائی 6- احمد بن صفار 7- ابراهیم (جنوبی) 8- جعفر بن ابی جعفر سمرقندی 9- ابونصر احمد بن یحیی 10- حسین بن نعیم سمرقندی 11- حسین غزال کنتحی 12- حسن کرمانی 13- زید بن احمد خلقی 14- یزوکی 15- سعد صفار 16- بکر کرمانی 17- جعفر بن محمد ابوالقاسم 18- قاسم بن محمد رازی 19- عبد الله صیدلانی 20- محمد بن یحیی 21- محمد بن یوسف کرمانی 22- علی بن حسنویه کرمانی 23- عبد الله بن طاهر حلوانی 24- عمرو خیاط 25- علی ابو اسماعیل دهقان 26- محمد بن طاهر جمهور 27- محمد بن شعیب بوحاکنی 28- محمد بن بلال معلم 29- لیث بن نصر 30- محمد بن یوسف بن یعقوب جعفری 31- ابو نصر بن یحیی فقیه 32- ابو طالب مظفربن جعفر بن محمد 33- ابو الحسین 34- ابوبکر قناتی 35- ابو علی وارثی 36- ابونصر خلقانی 37- ابو عبد الله بقال 38- ابو جعفر بن ابی عوف بخاری 39- محمد بن فتح معلم
اساتید
1 علی بن فضال 2- عبد الله بن محمد بن خالد طیالسی 3- محمد بن یزداد رازی 4- محمد بن احمد نهدی 5- قاسم بن هشام لولو (از اصحاب امام حسن عسکری (علیه السلام)) 6- علی بن عبد الله بن مروان 7- اسحاق بن محمد بصری (از اصحاب امام هادی و امام عسکری (علیهماالسلام)) 8- ابراهیم بن محمد بن فارس (از اصحاب امام هادی و امام عسکری (علیهماالسلام)) 9- جبریل بن احمد فاریابی 10- جعفر بن احمد بن ایوب سمرقندی، (ابن تاجر) 11- علی بن محمد بن فروزان قمی 12- محمد بن نصیر کشی 13- احمد بن منصور خزاعی 14- احمد بن عبد الله علوی 15- علی بن علی خزاعی 16- علی بن قیس قومسی 17- محمد بن عیسی بن عبید یقطینی 18- فضل بن شاذان نیشابوری 19- محمد بن احمد بن نعیم، (ابو عبد الله شاذانی) 20- عبد الله بن خلف 21- حسین بن عبد الله قمی 22- حمدویه بن نصیر 23- علی بن محمد بن عیسی 24- عبد الله بن میمون 25- علی بن حسین 26- یوسف بن سخت بصری (از اصحاب امام عسکری (علیه السلام)) 27- محمد بن ابراهیم بن محمد بن فارس 28- عبد الله بن حمدویه بیهقی؛ (از اصحاب امام عسکری (علیه السلام)) 29- ابو علی محمد بن احمد بن حماد مروزی 30- ابوعباس بن عبد الله بن سهل بغدادی 31- سلیمان بن جعفر 32- حسین بن اشکیب سمرقندی.
آثار
چنان که پیش از این نیز اشاره کردیم مرحوم عیاشی نوشته های فراوانی در زمینه های مختلف علوم دینی از خود به جای گذاشت که عدد آن را تا 208 کتاب گفته‌اند که البته آنچه امروز از آن همه اثر ارزشمند در دسترس است تنها کتاب تفسیر اوست که به تفسیر عیاشی معروف است. اما بر اساس آنچه در کتب پیشینیان به آثار وی اشاره رفته است ما به چند کتاب به اختصار اشاره می‌کنیم و مطالعه بیشتر را در این زمینه به علاقمندان توصیه می‌نماییم.
سجود القرآن، القضایا وآداب الحکام، احتجاج المعجزة، باطن القراءات، الاستخارة، معیار الاخبار، التفسیر، الطهارت، المناسک، صنایع المعروف، محاسن الاخلاق، وجوب الحج، الاوصیاء، الانبیاء و الائمه، المآثم، المساجد، الایمان، التنزیل، فضایا القرآن...
و کتاب‌های فراوان دیگری در ابواب مختلف فقه و موضوعات دیگر دینی.
در پایان یادکرد محمد ین مسعود عیاشی شایسته است به برخی بیاناتی که بزرگان و دانشمندان درباره این عالم برجسته ابراز کرده‌اند اشاره کوتاهی داشته باشیم و لازم است که اشاره کنیم بیانات ایشان دارای تفاصیل بیشتری است ولی ما به دو نمونه کوتاه بسنده می‌کنیم:
شیخ طوسی درباره وی چنین می‌نویسد:
«محمد بن مسعود بن محمد بن عیاشی سمرقندی مکنّی به ابوالنظر در میان دانشمندان مشرق (خراسان و ماوراءالنهر) از لحاظ علم و فضل و ادب و فهم و بزرگواری از همه علمای زمان خود فزونی داشته است. بیش از دویست تصنیف دارد.»
علامه طباطبایی:
«... محمد بن مسعود از علمایی است که در اواخر قرن سوم می‌زیسته‌اند. تمامی دانشمندانی که بعد از وی آمده‌اند، عیاشی را به جلالت قدر، علوّ منزلت و سعه فضل ستوده‌اند. علمای رجال او را به عنوان ثقه، عین، صدوق و راستگوی در حدیث خود شناسانده‌اند... در انواع رشته های مختلف علمی همچون فقه و حدیث، طب و نجوم و قیافه و غیره مهارت یافت... »
اما سزاست بیان علامه را در ستایش تفسیر عیاشی نیز از قلم نیاندازیم:
«یکی از بهترین تفسیرهایی که از علمای پیشین بر جای مانده کتاب تفسیر منسوب به شیخ ما عیاشی رحمة الله علیه و آن کتاب ارزشمندی است... تا حال که یازده قرن از نگارش این تفسیر سپری می‌گردد، احدی از فحول و بزرگان بر این تفسیر خرده نگرفته و همه او را ستوده‌اند.»
نویسنده: نعمتی
كارشناس شبكه تخصصی قرآن تبیان
