چرایی تکرار زیاد یک آیه

تبیین ثمرات تکرار آیات در یک سوره

با توجه به حکمت آمیز بودن تک تک کلمات قرآن و اعتقاد مسلمانان بر اینکه حتی نقطه‌ای از آن نیز به گزاف نیست، تکرار برخی آیات و حتی مضامین جای سوال است. این نوشتار به بررسی چرایی تکرار عینی و زیاد یک آیه در یک سوره خواهد پرداخت و در نوشتاری دیگر تکرار برخی مضامین در سور مختلف تبیین خواهد شد. اما در همین مقدمه شایان ذکر است که آیه مکرّر در حکم هدف و مقصود اصلی سوره است. به تعبیر دیگر، آیه مکرّر به منزله گلِ سرسبد آن سوره بوده، سایر آیات در حال تبیین و توضیح و ارائه نمونه‌هایی برای درک بهتر و کامل‌تر همان آیه هستند. محدوده این بحث، سه سوره «رحمن»، «قمر» و «مرسلات» است که به بررسی آن‌ها می‌پردازیم:

 

1. فواید تکرار آیه «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»

آیه یاد شده، 31 بار در سوره «رحمن» آمده است. [1] پژوهش‌گرانی که درباره تکرار این آیه اظهارنظر کرده‌اند، فوایدی برای آن برشمرده‌اند که خلاصه نظریه‌های آن‌ها در پی می‌آید.

1- تقریر نعمت‌های عطا شده نیکوست، پس حُسن تکرار به جهت اختلاف نعمتی است که تقریر می‌کند. [2]

2- اشاره به این که هر نعمتی از آن نعمت‌ها و هر بیّنه‌ای از آن بیّنات به تنهایی مستلزم شکر و اقرار به وحدانیت خداوند است. [3]

3 - این آیه اگر چه متعدد آمده، ولی هر یک از آن‌ها متعلق به ما قبل خود است. [4]

4 - تکرار این آیه، آن هم در مقطع‌های کوتاه، آهنگ جالب و زیبایی به سوره داده و چون با محتوای زیبایش آمیخته می‌شود، جاذبه خیره کننده‌ای بپا می‌کند، لذا جای تعجب نیست که در حدیثی از پیغمبر اسلام صلّی الله علیه و آلهه نقل شده است که فرمود: «هر چیزی عروسی دارد و عروس قرآن سوره الرّحمن است.»[5]

5 - از میان 31 بار تکرار آن، هشت مورد پس از شمردن عجایب خلقت و مبدأ آفرینش؛ هفت مورد به شمارِ درهای جهنّم پس از یاد جهنّم و سختی‌های آن؛ هشت مورد به شمارِ درهای بهشت در وصف دو بهشت و اهل آن، و هشت مورد آخر

 درباره دو بهشتِ دیگر آمده است. پس برای کسی که به هشت مورد اوّل معتقد باشد و به موجبات آن عمل نماید، درهای بهشت گشوده و درهای جهنّم بسته می‌شود. [6]

6 - این آیه در طی زمان فریاد می‌زند و به صراحت اعلام می‌دارد که کفر جنّ و انس و انکارشان نسبت به نعمت‌های الاهی، خشم تمام موجودات را برمی‌انگیزد و به حقوق همه مخلوقات تجاوز می‌کند؛ لذا اگر در خطاب به آن‌ها هزاران مرتبه هم تکرار شود، باز هم ضرورت دارد و نیاز به آن همیشه باقی است. [7]

7 - استبعاد.8

2 فواید تکرار دو آیه «فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ» و «وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ»

هر یک از این دو آیه، چهار بار در سوره قمر تکرار شده‌اند. [9] مفسران و قرآن پژوهان نکاتی به عنوان فواید تکرار این دو آیه برشمرده‌اند که خلاصه آن به این شرح است:

1- از آنجایی که در این سوره انواع انذار و عذاب ذکر گردیده، یادآوری نیز کاملاً به یکایک آن‌ها پیوند خورده است. [10]

2- علّت تکرار آیه «فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ» در داستان قوم عاد این است که اولی مربوط به دنیاست و دومی مربوط به آخرت. [11]

3- سبب تکرار آیه «فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ» در داستان قوم عاد شاید از این جهت است که عذاب این گروه از دیگران شدیدتر بود. هر چند همه عذاب‌های الاهی شدید می‌باشد. [12]

4 - تکرار آیه «وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ» در هر یک از داستان‌های این سوره به خوانندگان می‌فهماند که تکذیب هر رسول مقتضی نزول عذاب و شنیدن هر داستان مستلزم یادآوری و عبرت‌گیری است تا دچار غفلت نشوند. [13]

3 فواید تکرار آیه «فَوَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ»

این آیه، 9 بار در سوره «مرسلات» آمده است. [14] صاحب‌نظران در مورد تکرار این آیه، حکمت‌های زیر را بیان کرده‌اند:

1- این سوره، روز فصل یعنی قیامت را ذکر کرده، اخبار مربوط به آن را تأکید و با تهدید شدید نسبت به تکذیب گران آن و بشارت نسبت به سایران قرین نموده و به جهت افزودن جانب تهدید بر جانب دیگر، این آیه را تکرار کرده است. [15]

2- آیه فوق هربار پس از یکی از نعمت‌های شمرده شده در این سوره قرار دارد، پس تکرار محسوب نمی‌شود. [16]

3- چون هربار به دنبال یکی از داستان‌های این سوره آمده است، پس در هر مرتبه مربوط می‌شود به تکذیب گران همان داستان. [17]

4 فواید دیگر

به نظر نگارنده، فایده تکرار زیاد این آیات، تأکید بر اهمیت هدفی است که در این آیات دنبال می‌شود؛ تا بدین وسیله خواننده آیات الاهی به سادگی از آن ردّ نشده، نهایت توجّه خود را بدان معطوف دارد. البتّه آیه مکرّر هر بار معنای جدیدی را هم در ارتباط با آیات نزدیکش می‌رساند. اینک برای نمونه به تحلیل فواید تکرار آیه «فَوَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ» می‌پردازیم:

10 بار تکرار این آیه در سوره «مرسلات»، بیانگر هدف این سوره و تأکید بر شدّت سختی‌های و عذاب‌های روز قیامت است. سایر آیات این سوره نیز هر یک به نوعی نشان‌دهنده علّت و چگونگی این سختی‌هاست. این تأکید می‌تواند سبب پیش‌گیری از گرفتار شدن انسان‌ها به آن عذاب‌ها گردد.

از این ده بار، مورد اوّل پس از چند سوگند و جواب آن یعنی «إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِع» (مرسلات 77، 7) و نیز برخی از حوادث مربوط به روز قیامت آمده است. یعنی حال که آن روز برخلاف تصور آنان به حتم فرا می‌رسد و چنان وقایع هولناکی هم در آن هنگام رخ می‌دهد، پس وای بر تکذیب گران آن روز و آن وقایع.

مورد دوّم پس از اشاره به هلاکت گذشتگان و اعلام گرفتار شدن آیندگان و به طور کلی تمام بدکاران به همان عقوبت دیده می‌شود. پس وای در آن روز بر تکذیب گران که باور نمی‌کردند عاقبتی هم چون گذشتگان داشته باشند.

آیات پیش از مورد سوم به آفرینش انسان از آبی پست و قرار گرفتن آن در جایگاهی استوار تا زمانی معیّن اشاره دارند. یعنی خدایی که قدرت داشت شما را از آبی پست بیافریند و تا زمانی مشخص در چنین جایگاهی قرار دهد، قادر خواهد بود روز قیامت نیز شما را که نا مدتی معیّن در دنیا زندگی کرده‌اید و سپس از دنیا رفته‌اید، دوباره زنده کند. پس وای بر تکذیب گران در آن روز که تصور می‌کردند خداوند قادر نیست آن‌ها را دوباره زنده کند و به حساب اعمالشان رسیدگی و عذابشان نماید؛ ولی همه این‌ها واقع می‌شود.

مورد چهارم پس از اشاره به قبض و بسط زمین و وجود کوه‌ها و آب برای انسان آمده است. پس وای بر تکذیب گران در آن روز که می‌توانستند در صورت استفاده نیکو از آن امکانات و نعمت‌ها و جلب رضای خدا وضعیت خوبی در روز قیامت داشته باشند، ولی به سبب استفاده نادرست باید عذاب ببینند.

موارد پنجم و ششم در پی ذکر برخی از اوصاف جهنم و عذاب‌های تکذیب گران واقع شده‌اند. پس وای بر تکذیب گران در آن روز که باید گرفتار چنین عذاب‌های سختی شوند.

مورد هفتم به دنبال توصیف آن روز به عنوان روز فصل و جدایی و جمع گذشتگان و آیندگان و نیز خطاب به آن‌ها برای به کار گرفتن هرگونه مکر و حیله برای رهایی از عذاب‌های آنجا دیده می‌شود. پس وای بر تکذیب گران که در آن روز از تصدیق‌کنندگان جدا می‌شوند و چون هیچ گونه مکر و حیله‌ای نمی‌توانند بزنند، هیچ راهی برای خلاصی از آن همه عذاب ندارند.

مورد هشتم پس از بیان وضعیت اهل تقوا در بهشت قرار دارد، پس وای بر تکذیب گران که نه تنها از چنین نعمت‌هایی محروم خواهند بود، بلکه عذاب هم خواهند شد.

پیش از مورد نهم آیه‌ای از اندک بودن زمان برخورداری آنان از لذّات و خوشی‌ها سخن می‌گوید، پس وای بر تکذیب گران که زمان راحتی و آسایش آنان بسیار کوتاه است و پس از این عمر کوتاه برای همیشه باید عذاب ببینند.

مورد دهم پس از سرپیچی آنان از اطاعت خداوند، به عنوان یکی از ویژگی‌های آن‌ها در دنیا آمده است. پس وای بر تکذیب گران که چون به وظیفه خود یعنی اطاعت خداوند عمل نکرده‌اند، سزاوار عذاب جهنم هستند.

از دو مورد اخیر نتیجه‌گیری می‌شود: همین اعمال ناشایست آنان که با کلمه «مجرم» از آن تعبیر شده و نیز سرپیچی از اطاعت خدا، زمینه تکذیب آیات الهی توسط آنان را فراهم آورده است.

از توضیحات بالا معلوم می‌گردد که تمام آیات این سوره در حال تبیین و توضیح و تأکید هدف این سوره یعنی سخت بودن روز قیامت بر تکذیب گران که مضمون آیه مکرّر استت می‌باشند.

شما می‌توانید در نوشتاری با عنوان «ثمره تکرار مضامین در قرآن» که به بررسی تطبیقی سوره‌های مۆمنون و معارج پرداخته است ادامه این بحث را پی بگیرید.

1.  ر. ک: سوره رحمن، آیات 13، 16، 18، 21، 23، 25، 28، 30، 32، 34، 36، 38، 40، 42، 45، 47، 49، 51، 53، 55، 57، 59، 61، 63، 65، 67، 69، 71، 73، 75، 77.

2. ر. ک: شریف مرتضی: امالی، مصر، مطبعه السعاده، 1325 ق، ج 1، ص 120؛ شیخ طوسی: التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا، ج 19، ص 468؛ طبرسی: مجمع‌البیان، بیروت، دارالمعرفه، 1408 ق، ج 9، ص 97.

3. محمد ابوزهره: المعجزه الکبری، القرآن قاهره، دارالفکر العربی، بی‌تا، ص 162.

4. عبدالقادر حسین: پیشین، ص 120 119.

5. ناصر مکارم شیرازی: تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365 ش، ج 23، ص 92.

6. سعید حوّی: الاساس فی التفسیر، دارالسلام، 1409 ق، ج 10، ص 567؛ محمود بن حمزه کرمانی: البرهان فی متشابه القرآن، دارالفاء، ص 340 339.

7. سعید نورسی: المعجزات القرآنیه، بغداد، مطبعه الرشید، 1990 م، ص 187.

8. ابن ابی الاصبع: پیشین، ص 236.

9. آیه نخست در آیات 16، 18، 21 و 30 و آیه دوّم در آیات 17، 22، 32 و 40 آمده است.

10. طبرسی: پیشین، ج 9، ص 286.

11. فیض کاشانی: الصافی فی تفسیر القرآن، چاپ اسلامیه، 1356 ش، ج 2، ص 634؛ شیخ محمد بن محمد رضا قمی مشهدی: تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب، مۆسسه الطبع والنشر، وزارة الثقافه والارشاد الاسلامی، 1366 ش، ج 12، ص 542؛ کرمانی: پیشین، ص 339.

12. ناصر مکارم شیرازی: پیشین، ج 23، ص 5.

13. قمی مشهدی: پیشین، ج 12، ص 548.

14. مرسلات: آیات 15، 19، 24، 23، 37، 40، 45، 47 و 49.

15. محمد حسین طباطبایی: المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مۆسسه الاعلمی، 1394 ق، ج 19، ص 144.

16. طبرسی: پیشین، ج 10، ص 632.

17. عبدالقادر حسین: پیشین، ص 20.

برگرفته شده از نشریه قرآن در آینه پژوهش، شماره 2 پ ساروی