رابطه قرآن و اقتصاد
تفاوت اساسی اقتصاد اسلامی با سایر مکاتب اقتصادی در این است که اقتصاد اسلامی بر وحی مبتنی است در حالی که نظریه‌پردازان اقتصاد سرمایه‌داری حول محورهای مطلوبیت، سود و رفاه مادی می‌چرخند در نظریه اقتصاد سرمایه‌داری مبنای رفتار انسان در جایگاه مصرف‌کننده، حداکثر سازی مطلوبیت و در جایگاه تولیدکننده بهینه‌سازی تولید به هدف حداکثر کردن سود است.
افق زمانی در اقتصاد سرمایه‌داری، کوتاه مدت است، از معاد و توجه به آخرت اثری دیده نمی‌شود نگرش به خالق مبتنی بر فلسفه رئالیسم و قطع رابطه با مبدأ است. نقش خالق به حدّ سازنده ساعت استراسبورگ کاهش یافته که پس از ساخت و تنظیم آن را رها کرده است. به رفتارهای انسان بریده از مبدأ و معاد و به صورت بخشی توجه می‌شود در حالی که اقتصاد اسلام در همه مراحل تولید و توزیع و مصرف، انسان را به مبدأ و معاد متوجه می‌نماید و راه تکامل مادی و معنوی را برای بشر هموار می‌سازد.
سۆالی که ذهن بسیاری از پژوهشگران را به خود واداشته این است که آیا قرآن که تبیان کل شی است آیا در زمینه اقتصاد هم اشارتی دارد؟
برخی از محققین در پاسخ این سۆال به آیاتی که از منابع تولید مثل زمین و آب و ... نام برده شده و یا آیات زکات اکتفا نموده‌اند و رابطه قرآن و اقتصاد را در همین مقدار که قرآن به کلیاتی از مسائل اقتصاد اشاره دارد می‌دانند لکن با تأمل بیشتر، شاهد هدایت قرآن در صحنه فعالیت‌های اقتصادی خواهیم بود که به جهت اعتقاد به ذکر یک آیه در هر مورد بسنده می‌نمایم.
1 . تجلی توحید در اقتصاد:
قرآن همه منابع و ابزارهای تولید و فرایند شکل‌گیری آن را مخلوق خدا می‌داند،
«و هو الذی یرسل الریاح بشرا بین یدی رحمته... »[1]؛ و اوست که بادها را پیشاپیش (باران) رحمتش مژده رسان می‌فرستد ...
2 . توجه به معاد در اقتصاد:
بنا بر تأکید قرآن اعمال انسان در روز قیامت ارزیابی و محاسبه می‌شود و هر کس متناسب با رفتارش در دنیا جزا می‌بیند ترس از عذاب اخروی در تصحیح رفتارهای انسان از جمله رفتارهای اقتصادی او مۆثر است.
«ویل للمطففین... الا یظّن اولئک انهم مبعوثون لیوم عظیم» [2].
وای بر کم فروشان... آیا آن‌ها گمان نمی‌کنند که در قیامت برانگیخته می‌شوند.
3 . عدالت در فعالیت‌های اقتصادی
اصل عدل در آیات متعدد قرآن همراه با مسئله توحید و نبوت و معاد مورد اشاره قرار گرفته است و در مسائل اقتصادی نیز به آن توصیه گردیده است.
«الّا تطغوا فی المیزان و اقیموا الوزن بالقسط و لا تخسروا المیزان» [3]. تا مبادا از اندازه در گذرید و وزن را به انصاف برپا دارید و در سنجش مکاهید.
4 . اقتصاد در پرتو تزکیه:
وقتی به تصرف در نعمت‌های الهی سفارش می‌کند به دنبال آن به رعایت تقوا می‌خواند.
«و کلوا ممّا رزقکم الله حلالاً طیباً و اتقوا الله الذی انتم به مۆمنون» [4]؛ و از آنچه خداوند روزی شما گردانیده حلال و پاکیزه را بخورید و از آن خدائی که بدو ایمان دارید پروا دارید.
5 . نگرش به ثروت:
اگر چه علاقه به مال و ثروت برای انسان فطری است لکن قرآن او را به ثروت آخرت هم متوجه می‌سازد.
«زین للناس حب الشهوات من النساء... ذلک متاع الحیوة الدنیا و الله عنده حسن المأب» [5]. دوستیِ خواستنی‌های گوناگون از زنان برای مردم آراسته شده... (لیکن) این جمله مایه تمتع زندگی دنیاست و (حال آنکه) فرجام نیکو نزد خداست.
قرآن ثروتی را که مالک آن را فضل الهی بداند و از آن به دیگران نیز نفع برساند مورد تحسین قرار می‌دهد؛ و از سوی دیگر سلیمان و داود و ذوالقرنین به نیکی یاد می‌کند که می‌گویند «هذا رحمة من ربّی»
و با نگرش قارون و فرعون که می‌گویند: «قال انّما اوتیته علی علم عندی»؛ [6] به مبارزه برمی‌خیزد. (قارون) گفت: این ثروت را بوسیله دانشی که نزد من است بدست آورده‌ام ...
6 . تشویق به تولید
قرآن پی در پی آمدن لیل و نهار را ایجاد زمینه برای حرکت و تولید به حساب می‌آورد جمله "لتبتغوا من فضله" در آیات بسیاری تکرار شده است.
«و من رحمته جعل لکم اللیل و النهار لتسکنوا فیه و لتبتغوا من فضله و لعلکم تشکرون» [7]؛ و از رحمتش برایتان شب و روز را قرار داد تا در این (یک) بیارمید و (در آن یک) از فزون بخشی او (روزی خود) بجوئید باشد که سپاس بدارید.
7 . فراوانی منابع دنیا
بر خلاف دیدگاه اقتصاددانان که منابع اقتصادی را محدود و آینده را تیره و تار می‌بینند قرآن از منابع نامحدود سخن می‌گوید
«اتاکم من کل ما سألتموه و ان تعدُّوا نعمت الله لا تحصوها» [8].و از هرچه از او خواستید به شما عطا کرد و اگر نعمت خدا را شماره کنید، نمی‌توانید آن را بشمار در آورید.
8 . عوامل تولید:
قرآن در آیات متعدد انسان‌ها را به تفکر و تدبیر در فرایند شکل‌گیری عوامل تولید فرا می‌خواند
«و انزلنا من السماء ماء به قدر فاسکنّاه فی الارض و انا علی ذهاب به لقادرون فانشأنا لکم به جنات من نخیل و اعناب لکم فیها فواکه کثیرة و منها تأكلون و شجرة تخرج من طور سیناء تنبت بالدهن و صبغ للآکلین» [9]؛ و از آسمان، آبی به اندازه (معین) فرود آوردیم، و آن را در زمین جای دادیم، و ما برای از بین بردن آن مسلماً توانائیم پس برای شما بوسیله آن باغ‌هایی از درختان خرما و انگور پدیدار کردیم که در آن‌ها برای شما میوه های فراوان است و از آن‌ها می‌خورید؛ و از طور سینا درختی بر می‌آید که روغن و نان خورش برای خورندگان است؛ و در مورد حضرت داود تعلیم ساختن زره را به او مورد اشاره قرار می‌دهد.
«و النّا له الحدید ان اعمل سابغات و قدّر فی السرد» [10]؛ و آهن را برای او نرم گردانیدیم (که) زره های فراخ بساز و حلقه‌ها را درست اندازه گیری کن.
9 . سرمایه‌گذاری
در داستان حضرت یوسف از برنامه‌ریزی بلند مدت پانزده ساله در سرزمین مصر و تهیه عوامل تولید و به کارگیری آن در انباشت گندم درون انبارهای ساخته شده، سخن به میان آمده است.
«قال تزرعون سبع سنین... و فیه یعصرون» [11].گفت هفت سال پی در پی می‌کارید... و در آن آب میوه می‌گیرند.
10 . بهره‌وری
قرآن یکی از عوامل مۆثر در بهره‌وری را اعتقاد به خدا و تقوی معرفی می‌نماید
«ولو ان اهل القری آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض ... »[12]؛ و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گرائیده بودند، قطعاً برکاتی از آسمان و زمین برایشان می‌گشودیم.
11 . موانع تولید و رشد
قرآن مجید کفران نعمت، اعراض از خدا، کفر، طغیان، ظلم، فسق، خوردن مال دیگران و... از عوامل کاهش و سلب نعمت می‌شمارد.
«و ضرب الله مثلاً قریة کانت آمنةً مطمئنّةً ... فاذاقها الله لباس الجوع... یصنعون» [13]؛ و خدا شهری را مثل زده است که امن و امان باشد... و خداوند هم به (سزای) آنچه انجام می‌دادند، طعم گرسنگی را به (مردم) آن چشانید.
12 . رعایت ارزش‌ها در تولید
در تولید فراورده‌ای گوشتی ذکر نام خدا به عنوان یکی از مسائل شرعی مورد تأکید قرار گرفته است.
«و لاتاکلوا ممّا لم یذکر اسم الله علیه...» [14]؛ و از آنچه نام خدا بر آن برده نشده است مخورید ...
13 . نقش وحی در تولید
از آیات قرآن می‌توان استفاده نمود که صنعت کشتی‌سازی، زره‌سازی، ذوب فلزات، ریخته‌گری و... با اتکاء به منبع وحی به بشر آموزش داده شده است.
«و اصنع الفلک باعیننا و وحینا» [15].کشتی را در حضور ما و مطابق وحی ما بساز. «و علّمناه صنعة لبوس لکم» [16]. به خاطر شما ساختن زره را به او تعلیم دادیم.
14 . جنبه‌های منفی غنا و ثروت
اکثر مفاسد اجتماعی از قشرهای مرفّه سرچشمه می‌گیرد و آنان همواره در صف اول مبارزه با انبیاء بوده‌اند.
«ولو بسط الله الرزق لعباده لبغوا فی الارض... »[17]؛ و اگر خدا روزی را بر بندگانش فراخ گرداند، مسلّماً در زمین سر به عصیان بر می‌دارند ...
15 . مسئولیت دولت در توزیع ثروت
یکی از مسئولیت‌های دولت اسلامی گرفتن زکات و خراج و انفال و ... و توزیع آن بین اقشار آسیب‌پذیر جامعه است.
«ما افاء الله علی رسوله من اهل القری فلله و للرسول ولذی القربی و الیتامی ... »[18]. آنچه خدا از (دارائی) ساکنان آن قریه‌ها عاید پیامبرش گردانید از آنِ خدا و از آنِ پیامبر (او) و متعلّق به خویشاوندان نزدیک (او) و یتیمان و ...
16 . توزیع تکوینی ثروت
قرآن تصریح می‌کند که خداوند روزی را برای هر کس از بندگانش بخواهد گسترده یا محدود می‌سازد
«له مقالید السموات و الارض یبسط الرزق لمن یشاء» [19]. کلیدهای آسمان‌ها و زمین از آنِ اوست برای هر کس که بخواهد روزی را گشاده یا تنگ می‌گرداند.
17 . پرداخت زکات
در قرآن زکات به موارد مختلف اعم از انفاقات واجب و مستحب اطلاق شده است و نقش آن در توزیع ثروت بر کسی پوشیده نیست و خداوند آن را در آیات متعدد کنار نماز قرار داده است پرداخت آن دلیل بر تقوی شمرده شده است.
«الذین یۆمنون بالغیب و یقیمون الصلوة و مما رزقناهم ینفقون» [20]. آنان که به غیب ایمان می‌آورند و نماز را برپا می‌دارند و از آنچه به ایشان روزی داده‌ایم انفاق می‌کنند.
18 . کفارات (مجازات‌های مالی)
یکی از عوامل مۆثر در توزیع ثروت مجازات‌های مالی است که خداوند در موارد خاصی از قبیل قتل، حنث نذر، عهد افطار روزه رمضان و ... قرار داده است به طور نمونه: «لایۆاخذکم الله باللغو فی ایمانکم ...لعلکم تشکرون» [21]. خداوند شما را به سوگندهای بیهوده‌تان مۆاخذه نمی‌کند... باشد که سپاسگزاری کنید.
19 . موارد مصرف
قرآن استفاده از همه نعمت‌های الهی را برای مسلمانان جایز دانسته و لکن چیزهای پست و خبیث و مضر را منع فرموده است.
«یحلّ لهم الطیبات و یحرّم علیهم الخبائث» [22]؛ و برای آنان چیزهای پاک را حلال و چیزهای ناپاک را برایشان حرام می‌گرداند.
20 . رزاقیت الهی
در جای جای قرآن مجید به رزاقیت الهی اشاره شده و روزی بندگان را بدست او می‌داند و خداوند متعال خود را متعهد به دادن روزی مخلوقات می‌داند.
«و ما من دابة فی الارض الّا علی الله رزق‌ها...»[23]؛ و هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر (اینکه) روزی‌اش بر عهده خداست ...
21 . نهی از اسراف و توصیه به میانه‌روی
اسراف در مصرف، منشأ بسیاری از مشکلات اقتصادی می‌گردد و نهی از اسراف و تعادل در مصرف و حتی در انفاق مورد تأکید قرآن قرار گرفته است.
«و الذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواماً» [24]؛ و کسانی اند که چون انفاق کنند، نه ولخرجی می‌کنند و نه تنگ می‌گیرند، و میان این دو (روش) حد وسط را بر می‌گزینند.
22 . شکرگزاری در برابر نعمت
قرآن شکرگزاری در برابر نعمت را از عوامل ازدیاد نعمت می‌شمرد و کفران را موجب تنگ شدن روزی می‌داند.
«و اذ تأذن ربکم لئن شکرتم لازیدنکم... عذابی الشدید» [25]؛ و آنگاه که پروردگارتان اعلام کرد که اگر واقعاً سپاس گذاری کنید (نعمت) شما را افزون خواهم کرد... قطعاً عذاب من سخت خواهد بود.
23 . محوریت مصرف
قرآن مجید مصرف کالاهای معینی مثل شراب، گوشت خوک، وسایل قمار، میته و ... ممنوع اعلام نموده است.
«حرمت علیکم المیتة و الدم... »[26]. بر شما حرام شده است مردار و خون و ...
24 . زینت و آراستگی
قرآن مجید زینت و آراستگی را در صورتی که موجب فخرفروشی، کبر، غرور با طغیان نشود مجاز دانسته است.
«قل من حرم زینة الله... »[27]. (ای پیامبر) بگو: زیورهائی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و... را چه کسی حرام گردانید؟...
25 . نکوهش اشراف و مشرفان
مشرف کسی است که فراوانی نعمت او را از یاد خدا غافل کرده و به طغیان وادار نموده است و به همین جهت مشرفین مورد نکوهش قرآن قرار گرفته و یکی از گروه های مخالف پیامبران به حساب آمده‌اند.
«کذلک ما ارسلنا من قبلک... به کافرون» [28]؛ و بدین گونه در هیچ شهری پیش از تو هشدار دهنده ای نفرستادیم... و به آنچه بدان فرستاده شده‌اید کافریم.
در خاتمه تذکر این نکته لازم است که آیات فراوانی از قرآن به مسائل اقتصادی اشاره دارد لکن به جهت اختصار از ذکر آن‌ها خودداری گردید. [29]
گردآوری شده در شبکه تخصصی قرآن تبیان
[1] . اعراف، 57
[2] . مطففین، 1 5
[3] . الرحمن، 88 9
[4] . مائده، 88
[5] . آل عمران، 14
[6] . قصص، 78
[7] . قصص، 73
[8] . ابراهیم، 34
[9] . مۆمنون، 200 18
[10] . سبá 111 10
[11] . یوسف، 499 47
[12] . اعراف، 96
[13] . نحل، 112
[14] . انعام، 121
[15] . هود، 37
[16] . انبیاء،80
[17] . شوری، 27
[18] . حشر، 7
[19] . شوری، 12
[20] . بقره، 3
[21] . مائده، 89
[22] . اعراف، 157
[23] . هود، 6
[24] . فرقان، 67
[25] . ابراهیم، 7
[26] . مائده، 3
[27] . اعراف، 32
[28] . زخرف،23 و 24
[29] . در این نوشتار از کتاب معجم موضوعی آیات اقتصادی قرآن بهره فراوانی برده شده است.
برگرفته از: مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه - سید محمد تقی علوی
