فضای نزول چیست؟
تبیین تاثیر جو، فضا و شأن نزول در درک قرآن
در مورد جایگاه شأن نزول در فهم قران کریم چند دیدگاه وجود دارد: برخی از دانشمندان اسلامی هر گونه تفسیری را بدون شناخت شأن نزول آیات، ناممکن می‌دانند. برخی دیگر بر این تصوراند که جستجو در اسباب نزول آیات صرفاً یک موضوع تاریخی و کشف رخدادهای زمان گذشته است که ارزش علمی چندانی ندارد.
در مورد جایگاه شأن نزول در فهم قران کریم چند دیدگاه وجود دارد: برخی از دانشمندان اسلامی هر گونه تفسیری را بدون شناخت شأن نزول آیات، ناممکن می‌دانند. واحدی می‌گوید: آگاهی از سبب نزول آیات، مهم‌ترین امری است که شناخت صحیح آیات قران بدون اطلاع از آن ممتنع است 1. جلال‌الدین سیوطی نیز همین سخن را مورد توجه قرار می‌دهد 2.
برخی دیگر بر این تصوراند که جستجو در اسباب نزول آیات صرفاً یک موضوع تاریخی و کشف رخدادهای زمان گذشته است که ارزش علمی چندانی ندارد 3.
حق این است که از یک سو شأن نزول در فهم آیات قرآنی و تفسیر آن نقش بسزایی دارد. هر کس با سبک و اسلوب بیان قرآن آشنا باشد متوجه می‌شود بسیاری از آیات با اتکاء به قرائن موجود، بیان شده‌اند. بنابراین آگاهی نسبت به زمان و مکان و اشخاص و شرایط و مقتضیّات و اسباب نزول نقش عمده‌ای در رفع ابهام از چهره آیات و فهم مدلول آن‌ها دارد.
علّامه طباطبایی می‌نویسد:
«حوادث و وقایعی که در روزهای دعوت برای پیامبر (صلی الله علیه و آله) رخ داد و نیازهای ضروری نسبت به احکام و قوانین اسلامی، سبب نزول بسیاری از سور و آیات گردیده است و شناخت این اسباب تا حد زیادی در فهم آیه و معانی و اسرار آن کمک می‌کند» 4.
البته باید توجه داشت روایاتی که در شأن نزول آیات قرآن وارد شده‌اند اگر مستند و معتبر باشند هر چند در فهم آیات کمک فراوانی می‌کند امّا مفهوم آیات را تخصیص نمی‌زند و معنا را منحصر در همان مصداق و مورد خاصی نمی‌کند. بلکه محتوای قرآن برای همیشه دوران است.
اما نکته بسیار مهم این است که‌شان نزول همه آن چیزی نیست که برای تفسیر لازم است. آیت الله جوادی آملی در تفسیر تسنیم 5 در این باره می‌گوید:
«متأسفانه مفسران قرآن کریم عنایت و اهتمام ویژه‌ای به تبیین شأن و سبب نزول آیات قرآن نشان داده‌اند 6، ولی"فضای نزول" که مربوط به مجموع یک سوره است و "جوّ نزول" که مربوط به مجموع قرآن کریم است مورد عنایت و توجه مفسران واقع نشده و در تفاسیر موجود مطرح نشده است.
فرق شأن نزول با فضا و جوّ نزول در این است که "شأن نزول" یا "سبب نزول" حوادثی است که در عصر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در محدوده حجاز یا خارج از آن رخ داده و همچنین مناسبت‌ها و عواملی است که زمینه ساز 7 نزول یک یا چند آیه از آیات قرآن کریم بوده است.
اما "فضای نزول" که مربوط به مجموع یک سوره است بررسی اوضاع عمومی، اوصاف مردمی، رخدادها و شرایط ویژه‌ای است که در مدت نزول یک سوره در حجاز و خارج آن وجود داشته است.
هر یک از سوره‌های قرآن کریم فصل جدیدی بود که با نزول آیه کریمه "بسم الله الرّحمن الرّحیم" گشوده می‌شد و با نزول بسم اللهِ سوره بعد، پایان می‌پذیرفت.
سوره‌های قرآن کریم برخی به طور دفعی نازل شده است؛ مانند سوره‌های حمد، انعام و نصر و برخی به تدریج و در طی چند ماه یا چند سال نازل شده است و در طی مدت نزول یک سوره در محدوده زندگی مسلمانان و جهان خارج حوادثی رخ داده و شرایطی خاص حاکم بوده است. کشف و پرده‌برداری از این رخدادها و شرایط و تبیین آن در آغاز هر یک از سوره‌ها، ترسیم فضای نزول آن سوره خواهد بود».
در اینجا لازم به یادآوری است که در ترسیم فضای نزول سوره‌ها باید به همه احوال و اموری که به نحوی شرایط عمومی جامعه را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند و فضای فرهنگی و اجتماعی خاصی را می‌آفرینند توجه نمود. جنگ و صلح، امنیت و ناامنی، خشکسالی و فراوانی، پیروزی و شکست، غلبه روحیه ایمان یا کفر یا نفاق در جامعه، حاکمیت یأس یا امیدواری بر مسلمین، شادی و حزن، هر یک به گونه‌ای فضای عمومی جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
حق این است که از یک سو شأن نزول در فهم آیات قرآنی و تفسیر آن نقش بسزایی دارد. هر کس با سبک و اسلوب بیان قرآن آشنا باشد متوجه می‌شود بسیاری از آیات با اتکاء به قرائن موجود، بیان شده‌اند. بنابراین آگاهی نسبت به زمان و مکان و اشخاص و شرایط و مقتضیّات و اسباب نزول نقش عمده‌ای در رفع ابهام از چهره آیات و فهم مدلول آن‌ها دارد.
نه تنها شرایط اجتماعی بلکه شرایط فرهنگی جامعه نیز باید در ترسیم فضای نزول سوره مورد توجه واقع شود. زیرا میزان گرایش یک جامعه به علم و ایمان؛ گسترش نهادهای فرهنگی و اقبال عمومی به مۆلفه‌های فرهنگی همچون کتاب، شعر و...; آداب و رسوم اجتماعی و فرهنگی حاکم بر جامعه همگی در ترسیم فضای حاکم بر یک جامعه در زمان خاص تأثیر بسزا دارد. از این رو همه آن‌ها باید در تعیین فضای نزول سوره مدنظر باشند تا غرض اصلی سوره به درستی تشخیص داده شود.
عامل بسیار مهم دیگر"جو نزول" است که با توجه به تأثیر آن در تک تک آیات و سوره‌ها، شناخت آن را اصلی‌ترین مۆلفه‌های تفسیر دانست. آیت الله جوادی در همان جا می‌نویسد:
«اما "جوّ نزول" مربوط به سراسر قرآن کریم است و مراد از آن بستر مناسب زمانی و مکانی نزول سراسر قرآن است. قرآن کریم در طیّ 23 سال بر قلب مطهر و گرامی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد. حوادثی که در طی سالیان نزول قرآن در حوزه اسلامی و یا خارج از قلمرو زندگی مسلمانان و حکومت اسلامی پدید آمد و شرایط و افکاری که بر آن حاکم بود و یا رخدادهایی که بر اثر نزول آیات قرآن کریم در جهان آن روز پدید آمد، "جوّ نزول قرآن" است».
سه عنوان یاد شده (شأن، فضا و جوّ نزول) افزون بر این تفاوت که اولی مخصوص یک یا چند آیه است، دومی مربوط به یک سوره و سومی مربوط به همه قرآن، تفاوت دیگری نیز دارد که شأن نزول تنها ناظر به تأثیر یک جانبه رخدادهای خاص، بر نزول آیه یا آیات است، ولی در فضای نزول سوره و همچنین جوّ نزول قرآن سخن از تعامل و تعاطی (تأثیر دوجانبه) فضای بیرونی با نزول سوره یا جوّ جهانی با نزول مجموع قرآن است؛ بدین معنا که هم فضا و جوّ موجود مقتضی نزول سوره و کل قرآن بود و هم نزول سوره و تنزل مجموع قرآن فضا و جوّ را دگرگون می‌ساخت.
اما نکته بسیار مهم این است که‌شان نزول همه آن چیزی نیست که برای تفسیر لازم است.
در پایان برای تبیین هرچه بیشتر جایگاه فضای نزول سوره در تفسیر آن، به نمونه‌ای از تفسیر المیزان اشاره می‌شود. علامه طباطبایی با تکیه به فضای نزول سوره «آل عمران» درباره هدف اصلی این سوره می‌گوید 8:
«غرض اصلی از این سوره دعوت نمودن مۆمنان است به اینکه در حمایت دین الهی توحید کلمه داشته باشند. از این رو موقعیت دقیق و حساس آنان را در برابر یهود و نصاری و مشرکین گوشزد نموده تا آنان علیه این دشمنان قسم خورده که هر یک قصد خاموش کردن چراغ روشن اسلام را داشتند، قیام کرده و صبر و ثبات قدم را شعار خود سازند.
زمان نزول این سوره هنگامی بوده که کار رسول اکرم صلی الله علیه و آ له تا اندازه‌ای استقرار یافته ولی به طور کامل پا بر جا نشده است. چون در آیات آن از غزوه اُحد و مباهله با نصارای نجران و همچنین در باره بعضی از امور مربوط به یهود، و وادار نمودن مسلمانان به قیام در برابر مشرکین و دعوت نمودن آن‌ها به صبر و ثبات و مرابطه، تذکراتی داده شده و همه این‌ها مۆید آن است که زمان نزول آن در اوقاتی بوده که مسلمانان به تمامی قوا به دفاع دینی اشتغال داشتند و در این راه کوشش می‌کردند.
این روزها کم کم داشت صدای اسلام در دنیا منتشر می‌شد؛ لذا جهانیان علیه پیشرفت آن قیام کرده بودند و گذشته از یهود و نصاری و مشرکین عرب از طرف ممالک خارجی همچون دو کشور «ایران» و «روم» نیز تحرکاتی شروع شده بود؛ لذا خداوند متعال در این سوره بعضی از حقایق دینش را به مۆمنین تذکر داده تا قلب آنان را پاکیزه کند و رنگ شبهات و وسوسه‌ها و فریبکاری اهل کتاب را از دشمنان بزداید. همچنین برای آنان روشن ساخته که خداوند از تدبیر ملکش آنی غافل نشده و در برابر اقدامات مخلوقات خود عاجز نیست».
فرآوری شده توسط حسین عسگری
كارشناس شبكه تخصصی قرآن تبیان
1. اسباب یا زمینه های نزول آیات قران ص 24، به نقل از اسباب النزول واحدی ص 4.
2. همان، به نقل از الاتقان، ج 1 ص 61.
3. همان، ص 20.
4. همان، به نقل از قرآن در اسلام ص 123 و 176.
5. تسنیم نور، ج 1، ص 235
6. احادیث مربوط به شأن و سبب نزول در کتب اهل سنت به چندین هزار و در کتب شیعه به چند می‌رسد. ر. ک شیعه در اسلام، ص103.
7. بنابراین، صرف تقارن تاریخی یک پدیده با نزول آیه موجب نمی‌شود که آن پدیده، شأن نزول آیه مزبور باشد.
8. ترجمه تفسیر المیزان، ج 3، ص 2.
