بهترین شیوه حفظ قرآن (2)
در شماره گذشته مقاله به بررسی اجمالی بهترین راهكارهای حفظ قرآن كه متخصصان این امر توصیه می‌كنند پرداختیم و به ویژه شرایط فردی حفظ را بررسی كردیم، در این شماره در ادامه همین موضوع به شرایط عمومی برای حفظ اشاره می‌كنیم.
شرایط عمومی
1- برای حفظ کردن باید از یک قرآن مشخص استفاده شود و تا آخر تعویض نگردد. در این رابطه بهترین چاپها، چاپ طاهر خوشنویس است. البته از نوع متوسط آن و بدون ترجمه. زیرا اگر قرآن بزرگ باشد گرچه در موقع تمرینات و حفظ کردن ممکن است مفید باشد اما در موقع ارائه دادن به مشکلاتی برخورد می‌کنیم زیرا هنگام ارائه دادن باید صفحه‌ای طویل را در ذهن مجسم کنیم و بعد بخوانیم و این امر دشواری است. از سویی دیگر قرآن مورد حفظ نیز نباید کوچک باشد زیرا فواصل خط‌ها با هم نزدیک است و در موقع تمرین برای اعصاب و چشم ضرر دارد و نیز در موقع تحویل دادن خطوط فشرده و نزدیک به هم با هم اشتباه می‌شود. کسانی که از قرآن کوچک استفاده می‌کنند تا بتوانند در راه تمرین کنند باید بدانند که این کار غیر اصولی است و برای چشم‌ها و اعصاب بسیار مضر است. بعضی گمان می‌کنند با این کار حداکثر استفاده را از اوقات خود می‌برند در حالی که قبلاً درباره نظم توضیح دادیم که اگر مرتب و طبق برنامه و نظم قرآن حفظ شود نیازی به تمرین در راه نخواهد بود. علاوه بر اینکه این کار ممکن است باعث غفلت و بی‌خبری از محیط اطراف شود که این خود عوارض و حوادثی را به دنبال دارد و گاه باعث تردید و اشتباه در حفظ و تمرین آیات مشابه نیز می‌گردد. و عادت کردن به حالت تردید در آینده موجب وسواس‌های مختلف خواهد بود. علاوه بر این همه، چه بسا این کار بی‌حرمتی و هتک قرآن نیز باشد. البته در مسافرت و هنگامی که شخص در ماشین یا هواپیما و یا قطار بسر می‌برد تنها می‌تواند محفوظات خود را تکرار کند که این کار هم باعث تسلط بیشتر خود شخص و استفاده از وقت طولانی شده و هم عاملی برای تشویق دیگران به قرآن کریم است. اما اینکه قرآن مورد استفاده برای حفظ
بدون ترجمه باشد از این جهت است که احتمال دارد توجه به معانی خللی به امر حفظ برساند. البته پس از حفظ قسمت مورد نظر، توجه به معانی بسیار عالی است ولی در هنگام حفظ کردن از تمرکز حواس می‌کاهد زیرا وقتی ذهن در مسیر حفظ کردن واقع می‌شود آیات به سهولت حفظ می‌شود و با کوچکترین توقفی آن سرعت از بین می‌رود و ذهن حالت کندی به خود می‌گیرد. نگاه کردن به ترجمه در مرحله اول و حفظ کردن آیات در مرحله دوم نیز موجب کندی حفظ خواهد شد زیرا هنگام حفظ کردن آیات ممکن است ذهن متوجه ترجمه شود و یا احیاناً در ترجمه‌ای که فرا‌گرفته شده دچار تردید گردد. پس بهتر این است که بعد از حفظ کردن مورد نظر به مفهوم آیات پرداخته شود. مثلاً بعد از اتمام یک جزء به بررسی مفهوم آن پرداخت تا بتوان بهره ای کامل و جامع از آیات الهی برد. البته چنانکه بعداً به تفصیل خواهد آمد افرادی که تسلطی بر ادبیات و مفاهیم قرآن کریم دارند به مراتب زودتر می‌توانند قرآن را حفظ کنند تا افرادی که اصلاً آگاهی از ادبیات و صرف و نحو مفاهیم قرآنی ندارند. لذا اگر اول مقداری صرف و نحو فرا گرفته شود با سهولت بیشتری می‌توان قرآن را حفظ کرد و طلّاب و دانشجویان معارف اسلامی از این جهت یک گام پیشتازترند.
کسانی که از قرآن کوچک استفاده می‌کنند تا بتوانند در راه تمرین کنند باید بدانند که این کار غیر اصولی است و برای چشم‌ها و اعصاب بسیار مضر است. بعضی گمان می‌کنند با این کار حداکثر استفاده را از اوقات خود می‌برند در حالی که قبلاً درباره نظم توضیح دادیم که اگر مرتب و طبق برنامه و نظم قرآن حفظ شود نیازی به تمرین در راه نخواهد بود.
2- باید شروع حفظ از اسامی سوره‌ها باشد به این ترتیب که اسامی سوره‌ها را در ابتدا ده تا ده تا تقسیم می‌کنیم و بعد از حفظ کردن هر ده تا، ده تای بعدی را شروع می‌کنیم و در نهایت اسامی همه سوره‌ها را از اول تا آخر چندین بار تمرین و تکرار می کنیم تا کاملاً در خاطر بماند. بعد از این مرحله نوبت به حفظ خود سوره‌ها می‌رسد که پیشنهاد می‌شود از جزء سی‌ام شروع شود یعنی از سوره نبأ تا پایان جزء. علت این پیشنهاد این است که سوره بقره طولانی است و بسیار دیر به انتها
می‌رسد از این رو ممکن است حافظ را ملول و دلسرد کند. اما در جزء سی سوره‌ها کوتاه است و زود حفظ می‌شود و باعث تشویق و دلگرمی حافظ می‌گردد و از درون احساس شادمانی و نشاط می‌کند و تصمیم می‌گیرد بیشتر و بهتر حفظ کند. مانند کسی که قصد پیاده روی دارد. اگر از روز اول خیابانی طولانی را بپیماید چون عادت به این کار ندارد ممکن است خسته و یا اصلاً از پیاده روی منصرف شود. اما اگر در ابتدا مسیری کوتاه را طی کند و تدریجاً بر آن بیفزاید نه تنها خسته نمی‌شود که شوق خاصی به ادامه کار پیدا می‌کند.
آنچه در حفظ کردن مهم است این است که ذوق و شوق همیشه باقی باشد. وقتی احساس کردید خسته شده‌اید به حفظ ادامه ندهید. زمانی به حفظ کردن بپردازید که کاملاً برای شما شیرین و جذاب باشد و در آن موقع است که بهتر و زودتر حفظ می‌کنید.
3- برای حفظ هر سوره باید در ابتدا سوره را تقسیم‌بندی کرد و این می‌تواند بر اساس داستان‌های یک سوره انجام شود که در قرآن‌ها پایان هر داستانی با علامت (ع) مشخص شده است. هر داستان را از اول هر آیه ده بار مرور می‌کنیم . یعنی اول، هر آیه را به صورت جداگانه ده بار تکرار می‌کنیم تا داستان مورد نظر تمام شود. بعد از اتمام داستان مجدداً از اول تا آخر داستان را تکرار می‌کنیم تا تسلط کامل پیدا شود و به همین ترتیب در قسمت‌های بعدی، و در پایان سوره دوباره از اول سوره تا آخر آن را تمرین و تکرار می‌کنیم و در سوره های بعدی نیز همین روال را ادامه می‌دهیم تا یک حزب کامل شود. بعد از اتمام یک حزب مجدداً از اول حزب شروع می‌کنیم تا تسلط کامل بر یک حزب پیدا شود و به همین صورت جزء ها را تکرار می‌کنیم.
این نکته قابل توجه است افرادی که مایل هستند قرآن را به صورت موضوعی حفظ کنند باید کاملاً علامت (ع) را دقت کنند و می‌توانند آیات مربوط به یک داستان را به خاطر بسپارند. و نیز کسانی که ذوق سخنرانی دارند می‌توانند از این در زیبا و پربار کردن سخنان خود بهره برند. گاهی مشاهده می‌شود که بعضی قرآن را از چپ به راست می‌خوانند و این کار را بسیار مهم می‌دانند. این عمل گر چه هنر است و خوب اما بهتر آن است که قرآن را آن طور که هست حفظ کنیم و در عوض وقت را صرف یادگیری مفاهیم قرآن نمائیم تا لذت بیشتری ببریم و بتوانیم به آیات الهی عمل کنیم .
4- توصیه می‌شود که حافظ قرآن در هر مرحله از حفظ که هست آنچه را حفظ کرده است برای فرد دیگری ارائه دهد تا او گوش دهد و اغلاط او را تصحیح کند. این روش باعث تسلط زیاد حافظ می‌شود و این کار اگر در محیط خانه صورت گیرد می‌تواند عامل موثری در گرمی خانواده و جذب آنان به سوی قرآن باشد. این کار را به صورت مباحثه هم می‌توان انجام داد به این شکل که شما آیه‌ای را بخوانید و دوست شما آیه بعدی را و همینطور تا سوره تمام شود و یا شما قسمتی از سوره را بخوانید و دوست شما قسمت دیگری از سوره را و این کار نقش موثری در تثبیت آموخته‌ها دارد.
5- فشار آوردن یکباره روی مغز کار صحیحی نیست بلکه باید با برنامه ریزی منظم و پشتکار و تداوم به گونه‌ای حرکت کرد که بتوان تا آخر کار را به پایان آورد چرا که حفظ قرآن مشکل است ولی نگهداری محفوظات مشکلتر. بعضی افراد در ابتدا شوق فراوان دارند و مثلاً روزهای اول پنج ساعت وقت صرف می‌کنند اما بعد تا مدتی هیچ تمرین ندارد و سپس مجدداً چند ساعت به کار مشغول می‌شوند وبعد هیچ. باید تاکید کرد که برنامه‌ریزی درست و پشتکار است که موفقیت‌های چشمگیر را به ارمغان می‌آورد.
6- در حفظ آیات مشابه باید بسیار دقت شود و حفظ اینگونه آیات نیازمند تکرار و تمرین زیادتری است. مثلاً اگر آیات معمولی را ده بار تکرار می‌کردیم هر یک از آیات مشابه را باید بیست بار تکرار کرد.
بعضی از آیات بدین شرح است:
و در سوره هود آمده است:
و إِلی عادٍ أخاهُم هُوداً قالَ یا قَومِ اعبُدوُا اللهَ مالکُم من اِله غیرُه إنْ انتم إلاّ مُفترونَ .
و در سوره اعراف می‌خوانیم که:
و إلی عادٍ أخاهُم هُوداً قالَ یا قَوم اعبُدوا اللهَ مالکُم مِنْ إلهٍ غیُره أفلا تَتقونَ .
ونیز در همین سوره می‌خوانیم:
و إلی ثمود أخاهُم صالحاً قالَ یا قَومِ اعبُدوا اللهَ مالکُم مِنْ إلهٍ غَیرُه قد جائْتکُم بَیّنةٌ مِنْ رَبَّکْم…
و یا مثلاً در سوره هود آمده است:
قالُوا یا صالحُ قد کنتَ فینا مرجُوّاً قَبْل هذا أتنهانا اَنْ نعبدَ ما یَعْبدُ اباۆُنا و إنَّنا لَفِی شکٍّ مما تَدْعُونَا الیه مریبٌ .
و در سوره ابراهیم آمده:
الم یأتکُم نَبَۆُا الذّین من قَبلِکُم قوم نوحٍ و عادٍ و ثمودَ… و قالوا إنّا کَفرنا بما اُرْسِلْتُم به و إنا لَفِی شَکٍّ ممّا تَدْعُونَنا اِلیْه مُریبٍ .
و یا در سوره قصص می‌خوانیم:
و أنْ اَلْقِ عصاکَ فلّما رَءاها تَهتزُّ کانَّها جانٌّ وَلّی مُدْبِراً و لَمْ یُعَقِّب یا موسی اَقْبِل و لا تخف إنّک من الا منینَ .
و در سوره نمل نیز آمده است:
وَ اَلْقِ عَصاک فلّما رَءاها تَهتزُّ کانَّها جانٌّ وَلّی مُدبراً و لَمْ یُعَقِّبْ یا موسی لا تَخفْ إنّی لا یَخافُ لَدیََّ المُرسَلُونَ .
در مورد حفظ این قبیل آیات فقط تکرار و تمرین فوق العاده توصیه می شود و البته قبل و بعد آیه نیز می تواند مقداری به سهولت حفظ آیات مشابه کمک کند.
در مورد اواخر آیاتی که با هم شباهت زیاد دارند مانند:
و کانَ اللُه غَفوراً رَحیماً
و کانَ اللُّه علیماً حکیماً
و إن اللَّه کان غفوراً رحیماً
و إنّ الله کان علیماً خَبیراً
إنّ الله کانَ بما تَعلمُونَ خَبیراً
نیز همچنان توصیه می‌شود که زیاد تکرار و تمرین شود و به علاوه معنا و مفهوم آیه هم می‌تواند به حفظ درست اینگونه آیات کمک کند. اگر در آیه‌ای از معرفت و رحمت و گذشت خداوند بحث شده است آخر آیه معمولاً همان مضمون را دنبال می‌کند مثلاً در سوره زمر خداوند خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید:
قلْ یا عبادیَ الذّینَ أسرَفُوا عَلی أنفُسِهِم لاتَقْنَطوا من رَحْمَةِ الله إنَّ اللهَ یغفِرُ الذُنُوبَ جَمیعاً انّه هو الغفورُ الرحیم .
چنانکه ملاحظه می‌شود جمله
انّ اللهَ یَغْفِرُ الذُنُوبَ جَمیعاً
با
إنّه هو الغَفُور الرّحیم
کاملاً تناسب دارد.
7- گوش دادن نوارهای ترتیل می‌تواند در بالا بردن سطح تجوید و صوت و صوت و لحن موثر باشد. مثلاً می‌توانید در پایان یک جزء و در مواقع مناسب از نوار جهت تمرین محفوظات خود استفاده نمایید. بعضی می‌گویند ما همراه با گوش دادن نوار بهتر می‌توانیم حفظ نماییم. گرچه این کار ممکن است، اما آن طور که با تمرین و تکرار، آیات در ذهن جا می‌گیرند و ذهن فعالتر می‌شود و در موقع تحویل کار با سهولت بیشتری انجام می‌شود، نوار نمی‌تواند موثر یاشد و ممکن است آیات زودتر از ذهن برود.
8- فراگیری صرف و نحو عربی در حفظ قرآن خصوصاً در حفظ آیات مشابه بسیار موثر است زیرا از نظر اعراب کلمات، اشتباهات کمتری پیش می‌آید مثلاً آیه
و اتَّقُوا یَوماً لا تَجْزی نَفسٌ عن نَفسٍ شَیئاً و لایُقْبَلُ مِنها شَفاعةٌ و لایُۆخَذُ مِنها عَدْلٌ و لا هُم یُنْصَرون .
برای کسی که بداند فاعل یا مفعول و یا ظرف کدام است و اعراب هر یک چیست، به خاطر سپردن آیه آسانتر است از کسی که هیچ چیز در این رابطه نمی‌داند. کسی که بداند مثلاً (یوماً) چون مفعول برای (اتقوا) است منصوب است در اینکه اعراب این لفظ مرفوع است یا منصوب و یا مجرور دچار شک نمی‌شود و لذا در موقع تحویل دادن نیز دچار اشتباهات کمتری می‌گردد. و یا در اعراب (نفسٌ) فرد آشنا به نحو عرب می‌داند این کلمه فاعل است و باید مرفوع خوانده شود اما فرد ناآشنا به این قاعده ممکن است در اعراب آن دچار تردید شود.
و یا در سوره فصّلت خداوند می‌فرماید:
انّ الّذینَ کَفَروا بالذِکّرِ لَمّا جاءَهم و إنّه لکتابٌ عَزیزٌ .
کسی که آگاهی از صرف و نحو عربی داشته باشد می‌داند که (إنّ) اسم و خبر می‌خواهد و (إنّ) اسم خود را نصب و خبر خودش را رفع می‌دهد و یا می‌داند که (بالّذکر) جار و مجرور است و نیز می‌داند اعراب (عزیز) رفع است زیرا صفت برای (کتابٌ) است و صفت و موصوف در اعراب با هم مطابقت می‌کنند. پس دانستن صرف و نحو، به مقدار زیادی می‌تواند در سهولت حفظ قرآن به ما کمک کند و نیز در حفظ کردن آیات مشابه کمک خوبی باشد.
شبكه تخصصی قرآن تبیان
منبع: رادیو قران
