نگاهی به الگوی مصرف از منظر قرآن كریم

جایگاه و اهمیت كسب و كار حلال 

در آیین اسلام، درآمدهای مشروع و كسب و كار و اموال حلال، جایگاه ویژه‌ای داشته و قرآن مجید آن را مایه قوام و هستی شخص و جامعه و مایه زینت و آرامش در زندگی این دنیا می‌خواند؛ آنجا كه می‌فرماید: «ولاتۆتوا السفهاء اموالكم التی جعل الله لكم قیاما...» (5 نساء) و در جای دیگری می‌فرماید: «المال و البنون زینه الحیاه الدنیا...» (46 كهف). قرآن افراد متمكن را كه از طریق مشروع اموالی به دست آورده‌اند، افراد خوب معرفی میكند  و اساسا داشتن مال و تمكن مادی را نوعی امداد الهی به حساب آورده و عنایت و تفضل معبود را در حق بندگان خدا بیان می‌كند.  

رسول خدا صلی الله علیه و آله مردانگی را در این دانسته‌اند كه فرد مسائل و امور مادی‌اش را بهبود ببخشد و امام صادق علیه السلام فرموده‌اند: «شایسته نیست كسی از تلاش مالی و مادی بازایستد كه در سایه آن می‌تواند آبرویش را حفظ كند و قرض‌هایش را بپردازد و به بستگانش كمك

 كند.» با توجه به آیات و روایاتی كه در زمینه كسب و درآمد حلال و مشروع آمده است، می‌توان چنین بیان نمود كه مال و ثروت نه تنها خوب است، بلكه هر مسلمان آگاه وظیفه دارد در كسب و تحصیل آن تلاش كند و خود و جامعه‌اش را در رشد اقتصادی یاری رساند. نظام اقتصادی اسلام هم كه توجه به سعادت انسان را هدف اصلی خود می‌داند، استفاده عاقلانه از منابع طبیعی و امكانات خدادادی را در راه نیل به هدف مقدس خویش، مورد تاكید قرار داده است. الگوی مصرف در اسلام علاوه بر مخالفت با «اسراف» با پدیده ناشایست «تجمل‌گرایی» نیز به عنوان یك بیماری اقتصادی مقابله كرده است. 

قرآن در آیات متعددی به بحث اسراف پرداخته و جنبه های مختلف این امر مذموم را بررسی كرده است.  آیاتی كه اعلام می دارد خداوند اسراف و مسرفین را دوست ندارد، بیانگر این حقیقت است كه اسراف موجب می‌شود تا شخص مسرف، با وجود دارا بودن همه فضایل اخلاقی و اعمال صالح، نتواند به مقام محبت و قرب الهی برسد.

اسراف نكردن تنها در خوردن و آشامیدن نیست، بلكه موارد آن بسیار گسترده و همه‌جانبه است و طبق دستور قرآن اسراف

 نكردن و اعتدال و میانه‌روی در همه امورات زندگی، امری لازم و ضروری است.  روزی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از راهی می‌گذشت، ناگاه چشم حضرت به یكی از یارانش به نام «سعد» افتاد كه در حال وضو گرفتن بود، ولی آب زیادی می ریخت. حضرت خطاب به او فرمود: ای سعد! چرا اسراف می‌كنی؟ سعد عرض كرد: یا رسول الله! در آب وضو نیز اسراف است؟ حضرت فرمود: بله اگر چه از آب جاری استفاده كنی! 

دوری از اسراف و رعایت اعتدال و میانه‌روی حتی شامل كارهای خیر نیز می‌شود. قرآن با صراحت تمام به پیامبر صلی الله علیه و آله دستور می‌دهد: «و لاتجعل یدك مغلوله الی عنقك و لاتبسطها كل البسط فتقعد ملوما محسودا»  این آیه بخشش نامتعادل را مجاز نشمرده و آن را باعث حسرت و گرفتاری بخشنده می‌داند و در آیه دیگری پس از بیان نشانه‌های بندگان صالح و شایسته خدا، در مورد حدود احسان و بخشش می‌فرماید: «والذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و كان بین ذلك قواما»  در این آیه نیز زیاده‌روی در احسان را روشی ناپسند بر شمرده است. 

 

نه اسراف، نه خست 

قرآن ،اسراف را نمی‌پذیرد و در نقطه مقابل آن سختگیری در مخارج زندگی را نیز قبیح و ناپسند می‌شمارد و اجازه نمی‌دهد كه افراد حریص و مال اندوز و تنگ نظر، به بهانه پرهیز از اسراف در دامن خساست و سخت گیری در مصرف بیفتند. برخی به غلط گمان كرده‌اند كه حرام كردن زینت‌ها و پرهیز از غذاها در روزهای پاك و حلال، نشانه زهد و پارسایی و قرب به خداوند است. قرآن خطاب به آنان می‌فرماید؛ «قل من حرم زینه الله التی اخرج لعباده و الطیبات من الرزق قل هی للذین امنوا فی الحیاة الدنیا خالصة یوم القیامه ؛ (ای پیامبر!) بگو زیورهایی را كه خدا برای بندگانش پدید آورده و روز‌ی‌های پاكیزه را چه كسی حرام گردانیده؟ بگو: این (نعمت ها) در زندگی دنیا برای كسانی است كه ایمان آورده اند و روز قیامت (نیز) خاص آنان می باشد.» 

لزوم رعایت اعتدال در زندگی 

در اسلام همان طور كه تجمل‌گرایی افراطی كه از آن به تجمل‌پرستی تعبیر شده، مردود است؛ محروم كردن خود از زیبایی های پاك و حلال مانند لباس زیبا و مناسب و زیبایی‌های طبیعت و... پسندیده نیست؛ زیرا انسان زیبایی پسند است. امام مجتبی علیه السلام هنگامی كه به نماز برمی‌خاست، بهترین لباس خود را می‌پوشید. پرسیدند: چرا بهترین لباس خود را می‌پوشید؟ فرمودند: «خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد. از این رو من لباس زیبا را برای راز و نیاز با پروردگارم می پوشم، همو كه دستور داده زینت خود را به هنگام بیرون رفتن به مساجد برگیرید.»

زندگی اسرافگرانه علاوه بر اینكه روح عاطفی و انسانی را از بین می‌برد و انسان را از درد و سوز دیگران بی‌خبر می‌سازد، از نظر اقتصادی نیز به شخص مسرف و بلكه به اجتماع آسیب می‌رساند؛ چرا كه سرمایه‌ها را پایان می‌بخشد و فرد و جامعه را به نابودی می‌كشاند. امام علیعلیه السلام می‌فرماید: «هركس اعتدال و میانه‌روی را خوب رعایت نكند، در اثر اسرافگری به نابودی كشیده می‌شود.» بنابراین راه نجات و موفقیت در اعتدال است و این روش باعث ثبات و بلكه پیشرفت می‌شود. كسی كه آن را ترك كند، بی‌ترید گرفتار آفت‌ها می‌شود و سرانجام به هلاكت معنوی از یك سو و تهی‌دستی از سوی دیگر دچار خواهد شد. 

امام علی علیه السلام در این‌باره فرموده‌اند: «نادیده‌گرفتن برنامه اعتدال در زندگی باعث فقر و بدبختی می‌گردد.»دوری از خداوند و هدایت او، جزء یاران شیطان قرارگرفتن و هلاكت دنیوی و اخروی از جمله كیفرهایی است كه خداوند برای اسرافكاران درنظر گرفته است. قرآن میانه‌روی را الگوی مصرف و عامل پایداری خانواده و جامعه معرفی می‌كند. «والذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و كان بین ذلك قواما» «قوام» به معنای حد وسط و اعتدال است. اقتصاد اسلامی برای افراد و جوامع دو ارمغان مهم دارد: بشر را از بزرگترین رنج تاریخی او كه مسئله معیشت و غصه تأمین مایحتاج زندگی است، نجات می‌دهد. همچنین جامعه و فرد را از عوارض شوم فقر كه سوءاخلاق و فساد و فحشا و حتی كفر و بی دینی است، محفوظ نگه می‌دارد. 

یكی از تدابیر مهم اسلام برای تأمین زندگی و جلوگیری از فقر ارائه الگوی صحیح است. امام صادق علیه السلام فرموده است: «ضمانت می‌كنم كسی كه میانه‌روی كند، فقیر نشود.» رعایت اعتدال در هزینه‌های زندگی به قدری مهم است كه امام علی علیه السلام درك لذت ایمان واقعی را منوط به آن دانسته و فرموده‌اند: «انسانی كه این سه خصلت را نداشته باشد، حقیقت ایمان را نخواهد چشید: ژرف اندیشی در علم دین، شكیبایی در حوادث، اندازه‌گیری نیكو در امر معیشت.» امام كاظم علیه السلام نیز فرموده‌اند: «هیچ انسانی با میانه روی نیازمند نمی‌شود.»

لزوم صرفه جویی و قناعت 

صرفه جویی و قناعت در زندگی و هزینه‌های مختلف، مایه آرامش روحی و روانی است و كسی كه آن را سرلوحه زندگی

 خود قرار می‌دهد، از فقر و بدبختی نجات می‌یابد و شرافت و عزت اجتماعی و رضایت و خشنودی الهی را به دست می آورد.

 اگر قرآن به مومنین صالح وعده خوشبختی وحیات طیبه داده است، طبق فرمایش امام علی علیه السلام مراد از آن قناعت در زندگی است. رسول خدا صلی الله علیه و آله بهترین فرد از امت اسلامی را كسی می‌داند كه صرفه‌جویی پیشه كرده و به روزی حلال قانع باشد و بدترین فرد از امت اسلامی را كسی دانسته كه حریص دنیا باشد.

طبیعت انسان بر آمال و آرزوها سرشته شده است، اگر انسان بدون تربیت نفس پیش رود و دسترسی به مربی آگاه، پیدا نكند، در چنین حالتی در آرزوهای مادی و شهوی باقی می‌ماند و هرگز به كمالات انسانی نمی‌رسد. اما اگر از تعالیم آسمانی بهره برده و بر نفس خود چیره شود و رسیدن به دنیا و اهل آن را هدف قرار ندهد، به سعادت دنیوی و اخروی خواهد رسید. راه عملی قناعت و اجتناب از اسراف، باور كردن حساب و بازدهی اعمال در روز رستاخیز و همسویی با نیكان و دوری از اهل دنیاست. امام باقر علیه السلام فرمودند: «با دوری از حرص و طمع به میدان قناعت وارد شو.» امام علی علیه السلام نیز فرموده‌اند: «هیچ‌گاه قناعت پیش نیاید جز آنكه حرص و طمع از میان برود.»

از مجموع آیات و روایاتی كه در این زمینه در دست است می توان دریافت كه تمتع و انتفاع از مواهب الهی، قناعت و پرهیز از اسراف و تبذیر سه اصل اساسی است كه اسلام به عنوان الگوی صحیح مصرف ارائه می دهد. 

توجه به اعتدال و صرفه جویی در هزینه‌های زندگی مایه بقا و توانایی مالی در زندگی و حافظ مناعت و شخصیت انسانی آدمی است.اندازه‌گیری در مخارج نسبت به درآمد، براساس ضرورت‌ها و پس‌انداز مقداری از مازاد مصرف، بنیان خانواده را تا حد زیادی در مقابله با خطرات محافظت خواهد نمود. اسراف بر هم زننده تعادل و موازنه بین دخل و خرج و نیز نابودكننده توانایی مالی زندگی و ضایع‌سازی ثروت و امكانات حیات است و حال آنكه قناعت عامل عزت، بی‌نیازی، خودكفایی، آرامش روحی و رضایت ابدی است.» خوشا به حال كسی كه به یاد رستاخیز بوده و با عمل نیك، خود را برای محاسبه آماده می‌سازد، و به آنچه خداوند روزی می‌دهد قناعت نموده، از خدا راضی می‌باشد. از همین روست كه رسول خدا صلی الله علیه و  آله فرمودند: «بر شما باد به صرفه جویی زیرا آن گنجی است تمام نشدنی!»

شبكه تخصصی قرآن تبیان

منبع: مرکز فرهنگ ومعارف قرآن