ماموستا قانع
محه‌مه‌د كابولي ناسراو به(مامۆستا قانع)، شاعيران‌و نووسه‌ران به(شاعيري چه‌وساوه‌كان‌و به‌شمه‌ينه‌تان‌و زاناي گه‌وره‌و پايه‌به‌رزي نه‌ته‌وه‌ي كورد)ي ناو ده‌به‌ن.
قانع به‌هۆي شيعره‌كانيه‌وه به‌شاعيري چه‌وساوه‌كاني كوردستان ناوبانگي ده‌رچووه. به‌بڕواي شاعيران‌و ئه‌ده‌ب دۆستان؛ شيعره‌كاني قانع هه‌وێني بيرێكي فراوان‌و پێشكه‌وتنخوازانه‌يه، چونكه دواي تێپه‌ڕيني ساڵانێكي زۆر به‌سه‌ر كۆچي دوايي شاعيره نه‌مره‌دا، كه‌چي ئێستاش په‌يتا په‌يتا خوێنه‌ري شيعره‌كاني له‌زيادبووندان.
ژياني منداڵي:
دواي ئه‌وه‌ي ده‌ره‌به‌گه‌كاني ناوچه‌ي مه‌ريوان باوكي ئه‌م شاعيره ده‌ربه‌ده‌رو ئاواره ده‌كه‌ن، به‌ده‌م لێقه‌وماوييه‌وه قانع وه‌كو منداڵي ده‌ربه‌ده‌رێك له‌ڕۆژي 15ي ئه‌يلولي ساڵي 1898ي زايني له‌گوندي (ڕيشێن)ي ناوچه‌ي مه‌ريوان له‌دايكبووه، به‌و حاڵه‌شه‌وه كڵۆڵي ده‌ستي له‌يه‌خه‌ي نه‌كرده‌وه، له‌ته‌مه‌ني 4ظ ڕۆژيدا باوكي كۆچي دوايي كردووه، مه‌ينه‌تييه‌كاني قانع له‌منداڵيدا تادێت ڕوو له‌زيادبوون ده‌كات، چونكه هه‌ر له‌ته‌مه‌ني منداڵيدا بووه كه دايكيشي كۆچي دوايي كردووه‌و دواتر له‌لايه‌ن مامه‌كانيه‌وه به‌خێوكراوه.
تۆماري ژياني ئه‌م منداڵه مه‌ينه‌ت دۆسته، له‌زه‌مينه‌يه‌كي ده‌ربه‌ده‌ريي‌و پڕ له‌كوێره‌وه‌رييه‌وه ده‌ستيپێكردووه، شه‌رم نييه ئه‌گه‌ر بڵێين ڕۆژان له‌نێو منداڵاندا‌و شه‌وانيش له‌سه‌ر ته‌نور ژياني به‌سه‌ر بردووه‌و شه‌وي ڕۆژ كردووه‌ته‌وه. دواتر به‌هۆي خزمێكي دووريانه‌وه كه ناوي (ئاغا سه‌يد حسێن) بووه‌‌و خه‌ڵكي گوندي (چۆڕ) بووه له‌ناوچه‌ي مه‌ريوان، قانعي به‌شمه‌ينه‌ت پێده‌نێته زه‌مينه‌و ژيانێكي تره‌وه.
ئاغا سه‌يد حسێن، قانعي بردووه‌ته لاي خۆيي‌و له‌حوجره ناردوويه‌تيه به‌ر خوێندن. به‌رله‌وه‌ي به‌ته‌واوي فێري نووسين‌و خوێندن بێت، جاروبار شيعري سه‌رزه‌نشتيي داناوه، هه‌ر ئه‌مه‌ش بووه‌ته هۆكاري بنچينه‌ي شاعيرێتي دوا ڕۆژي قانعي به‌شمه‌ينه‌ت.
قانع له‌كاتي بێ ئيشيدا، كاته‌كاني خۆي به‌خوێندنه‌وه‌و بابه‌تي وێژه‌ييه‌وه بردووه‌ته‌سه‌ر، شيعر له‌وكاته‌دا شه‌وچه‌ره‌ي كۆڕي شه‌وانه‌و كه‌ره‌سته‌ي ڕۆشنبيره‌كان بووه، بۆيه ئه‌ميش (كه مه‌به‌ست قانع)ه يه‌كێك بووه له‌سه‌وداسه‌ره‌كاني بازاڕي شيعر.
كه ئاگري يه‌كه‌مين شه‌ڕي جيهاني گه‌يشته ناوچه‌ي مه‌ريوان، له‌به‌رئه‌وه‌ي كه لايه‌ني ئايني له‌شه‌ڕه‌كه‌دا به‌هێزبوو، زۆربه‌ي ڕۆشنبيره ئايينييه‌كاني ئه‌و سه‌رده‌مه‌ي ناوچه‌كه ڕاسته‌وخۆ تێكه‌ڵي شه‌ڕه‌كه بوون‌و خه‌ڵكێكي زۆريان ڕاپێچي ناو شه‌ڕه‌كه كرد، بێئه‌وه‌ي له‌ستراتيژييه‌تي شه‌ڕه‌كه‌و لايه‌نه سياسييه‌كان‌و نيازي ئيمپرياليزم‌و مه‌به‌سته‌كاني بگه‌ن. قانعيش يه‌كێكبووه له‌و كۆمه‌ڵه ڕۆشنبيره ئايينيه‌ي ئه‌و سه‌رده‌مه‌ي ناوچه‌كه‌يان‌و وه‌كو يه‌كێك له‌وان به‌شداري شه‌ڕه‌كه‌ي كردووه.. سه‌رچاوه‌كان باسيان له‌وه‌كردووه "لايه‌ني به‌ئايين بۆياخكراوي شه‌ڕه‌كه، زۆر كاريانكردووه‌ته سه‌ر ڕێبازي بيركردنه‌وه‌ي قانع، بۆيه قانع سه‌ره‌تا شيعرييه‌كه‌ي كه له‌سه‌ر سه‌رزه‌نشتكاري دامه‌زرابوو جێده‌هێڵێت‌و ڕوو ده‌كاته شيعري ئاييني‌و خواپه‌رستي".
كه شۆڕشي ئۆكتۆبه‌ري سۆسياليستي به‌پێچه‌وانه‌ي تاي كێشي سياسي ئه‌نجامي شه‌ڕه‌كه‌ي به‌بارودۆخێكي سه‌ر به‌قازانجي زۆربه‌ي گه‌لاني ناوچه‌كه كێشايه‌وه، سه‌ره‌تاي بيركردنه‌وه‌يه‌كي نوێ له‌ژياني ڕۆشنبيري قانعدا سه‌ريهه‌ڵدا، دواي ئه‌وه جارێكي تر ده‌ستيكردووه‌ته‌وه به‌خوێندن، ئينجا هه‌واي گه‌ڕان به‌شاره‌كاني كوردستاندا ده‌بێته خولياي، هه‌ربۆيه بۆ خوێندن، (سنه، سابڵاغ، شنۆ، هه‌ولێر، كۆيه، كه‌ركوك، سلێماني‌و بياره) گه‌ڕاوه. دوا قۆناغي خوێندني دێنێته‌وه بۆ مه‌ريوان‌و ئينجا به‌يه‌كجاري ده‌ستي لێ هه‌ڵده‌گرێ.
ژياني لاوێتي:
له‌سه‌ره‌تاي لاوێتيدا، قانع تووشي نه‌خۆشي ته‌نگه‌نه‌فه‌سي بووه، تاهاتووه ئه‌و نه‌خۆشيه‌ي زياتر تێدا ده‌ركه‌وتووه، له‌ئه‌نجاميشدا هه‌ر به‌و ئازاره‌وه سه‌ريناوه‌ته‌وه‌و كۆچي دوايي كردووه.
ئه‌و ناكۆكييه خێڵه‌كييانه‌ي نێوان بنه‌ماڵه‌ي شاعيرو ده‌ره‌به‌گه‌كاني ناوچه‌ي مه‌ريوان ڕۆژ له‌دواي ڕۆژ له‌ناو جموجۆڵي فيكري شاعيردا زياديكردووه، ئه‌مه له‌لايه‌ك، له‌لايه‌كي تريشه‌وه‌و له‌سه‌ره‌تاي بيسته‌كان به‌دواوه كه ناو به‌ناو هه‌واڵي په‌يوه‌ندي سياسييانه‌ي توندوتۆڵي هاريكاري نێوان كۆڕو كۆمه‌ڵ‌‌و تاقمه سياسييه‌كاني ئه‌و سه‌ده‌مه‌ي باكووري كوردستان‌و كه‌مالييه‌كان گه‌يشتووه، بێئارامي خۆيي‌و شيعره‌كانيشي داگيركردووه.
له‌لايه‌كي تريشه‌وه سه‌ركه‌وتني شۆڕشه مه‌زنه‌كه‌ي ئۆكتۆبه‌رو سه‌ره‌تاي بڵاوبوونه‌وه‌ي بيروباوه‌ڕي پێشكه‌وتنخوازانه‌ي دژ به‌فاشيزم له‌نێو توێژو كۆمه‌ڵه خوێنده‌واره‌كاندا، ئه‌مانه هه‌موو زه‌مينه‌يه‌كي نيشتمانپه‌روه‌رانه‌و نه‌ته‌وه‌ييانه‌يان خوڵقاندبوو، پاشگه‌زبوونه‌وه‌ي كه‌مالييه‌كان به‌رامبه‌ر مه‌سه‌له‌ي كوردو به‌رپابووني شۆڕشه ناوبه‌ناو پچڕاوو يه‌ك له‌دواي يه‌كه‌كاني باكووري كوردستان (ئاگري داخ) بيروباوه‌ڕي زۆربه‌ي لاوه خوێنده‌واره‌كاني خسته‌به‌ر مه‌ودايه‌كي نه‌ته‌وايه‌تي‌و نيشتمانيانه‌ي كاريگه‌ر.
له‌وكاته‌دا كه سه‌ره‌تاي شاعيرێتي قانع بوو، زۆر به‌گورجي باري سه‌رنج‌و شێوه‌ي ناوه‌ڕۆكي شيعره‌كاني له‌دڵداري‌و ئايينييه‌وه گۆڕدران بۆ نيشتمانپه‌روه‌رێتي. وه‌ك خۆي چه‌ندجارێك له‌پێشه‌كي ديوانه شيعره‌كاني سه‌رده‌مي خۆيدا باسيكردووه‌و له‌چه‌ندلايه‌كي تريشه‌وه لێي دواوه؛ كتێبێكي ده‌ستنووسي فارسي به‌ناوي (وقايق ال ارده‌لان)ي ده‌ستده‌كه‌وێت كه باسي ڕاپه‌ڕينه‌كاني تيره‌ي ئه‌رده‌ڵانييه‌كان ده‌كات به‌رامبه‌ر داگيركه‌ران، ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌نده‌ي تر كارده‌كاته‌سه‌ر ديوي ناوه‌وه‌ي شاعيرو به‌رهه‌مه شيعرييه‌كاني كه لێره‌دا به‌ته‌واوي قۆناغي شيعري دڵداري جێده‌هێڵێت‌و دواي ئه‌و قۆناغه ده‌بێته شاعيرێكي نه‌ته‌وه‌يي‌و نيشتمانپه‌روه‌ر.
بيروباوه‌ڕي سۆشياليستي‌و دژه ده‌ره‌به‌گايه‌تي:
بڵاوكردنه‌وه‌ي بيروباوه‌ڕي سۆسياليستي له‌لايه‌ن كاربه‌ده‌ستاني حكومه‌تي ئه‌و سه‌رده‌مه به‌ربه‌ستكرابوو، له‌وكاته‌دا باس‌و به‌سه‌رهاتي شۆڕشي ئۆكتۆبه‌ري سۆسياليستي‌و ئامانج‌و لايه‌نه سياسي‌و ئابووري‌و نه‌ته‌وايه‌تييه‌كان به‌زۆري له‌سه‌ر زاري خه‌ڵكي بوون، قانعيش له‌و سه‌رده‌مه‌دا هه‌ست به‌سه‌ره‌تاي ڕژێمي سۆسياليستي ده‌كات‌و ده‌ڵێت:
با سێ قات نه‌بێت خانوو سه‌راكه‌ت
پاره‌ي قاتێكيان بده به‌براكه‌ت
ده‌وڵه‌مه‌ندان مه‌ڵێ هه‌وڵي بۆ خۆيه
نه‌بووني هه‌ژار، نه‌بووني تۆيه
به‌هۆي جه‌نگي دووه‌مي جيهانييه‌وه بيروباوه‌ڕي پێشكه‌وتووانه په‌ره‌يسه‌ندووه‌و ئه‌م په‌ره‌سه‌ندنه‌ش بووه‌ته هۆي زياتر هانداني قانع له‌دژي ڕژێمي ده‌ره‌به‌گايه‌تي‌و كۆڵۆنياليزم.. ئه‌و ناكۆكييه خێڵه‌كييانه‌ي نێوان شاعيرو چه‌ند ده‌ره‌به‌گێك هه‌بوون، گۆڕدرا به‌شێوه‌ي كێشه‌يه‌كي سياسي دژ... به‌تێكڕاي ڕژێمه‌كه. هه‌رچه‌نده مه‌وداي بيركردنه‌وه‌ي له‌كێشه‌ي نێوان خاوه‌ن موڵك‌و ڕه‌عيه‌ته‌كان قوڵتر بوايه‌ته‌وه، ئه‌وه‌نده هه‌ڵوێستي به‌رامبه‌ر تێكڕاي ده‌ره‌به‌گايه‌تي توندتر ده‌بوو، له‌م قۆناغه‌شدا قانع تێكه‌ڵ به‌ئه‌ده‌بي شۆڕشي نهێني بوو.
شاعير له‌و باوه‌ڕه‌دابووه كه له‌وڵاتێكي فره نه‌ته‌وه‌دا ئاسان نابێت كه هه‌موو نه‌ته‌وه‌كاني ناو چوارچێوه‌ي ئه‌و وڵاته وه‌ك يه‌ك بژين‌و له‌ڕووي ياساي كۆمه‌ڵايه‌تييه‌وه يه‌كسان بن‌و ئابووري وڵات به‌ئابووري هه‌موو نه‌ته‌وه‌كان وه‌ك يه‌ك بدرێنه قه‌ڵه‌م‌و وه‌كو يه‌ك سه‌ربه‌ستي سياسييان بدرێتێ، بۆيه هه‌ميشه له‌هه‌ڵوێستي سياسييانه‌ي نه‌ته‌وه سه‌ره‌كييه‌كاني ئه‌و جۆره وڵاتانه سڵه‌ميوه‌ته‌وه‌و له‌شيعره‌كانيدا ئه‌مه‌ي به‌لادێنشينه‌كان گه‌ياندووه.
ئاژانسي هەوالي ناوخۆ
