غذادرمانی از دیدگاه قرآن و علم (2)

شیر مادر

در بحث گذشته با مفهوم شیر آشنا شدیم، در این شماره به تبیین اسرار وحیانی و علمی شیر مادر در قران خواهیم پرداخت.

در آیات متعددی به شیردادن توسط مادر و دایه، مدت شیردهی، و حقوق مادر و کودک توجه شده است (بقره/ 233، احقاف/ 15، لقمان/ 14، طلاق/ 6، قصص/ 7).

ما یکی از این آیات را که تقریباً همه موارد را در خود جای داده است، ذکر می‌کنیم.

وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَیْنِ كَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَن یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لاَ تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لاَ تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلاَ مَوْلُودٌ  لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذلِكَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالاً عَن تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْهِمَا وَإِنْ  أَرَدْتُّمْ أَن تَسْتَرْضِعُوا أَوْلاَدَكُمْ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ (بقره/233) «و مادران فرزندانشان را دو سال كامل شیر مى‏دهند. (این) براى كسى است كه بخواهد شیر دادن را به اتمام رساند و بر کسی كه نوزاد برایش متولّد شده، خوراك آنان و پوشاك آنان به طور پسندیده [در دوران شیر دادن] لازم است. کسی، جز به اندازه‏ توانایى‏اش تكلیف نمى‏شود. مادرى به خاطر فرزندش ضرر نمی‌بیند و كسى كه فرزند برایش متولد شده؛ به خاطر فرزندش، (ضرر نمی‌بیند) و مانند این (احكام بر وارث) است و اگر آن دو، با رضایت و مشورت یك دیگر، بخواهند [كودك را زودتر] از شیر باز گیرند، پس گناهى بر آن دو نیست و اگر خواستید دایه‏اى براى فرزندان خود بگیرید، پس هیچ گناهى بر شما نیست؛ هنگامى كه آن چه را (وعده) داده‏اید، به طور پسندیده بپردازید و خودتان را از [عذاب] خدا نگه دارید».

نکات تفسیری

منظور از «والدات» مادران هستند که اخص از «امهات» است که به مادران با واسطه هم گفته می‌شود (طالقانی، محمود، پرتوی از قرآن، 2، 156).

حضانت و شیردادن و اتمام دو سال حق مادر وموکول به اختیار اوست؛ حتی اگر مطلقه باشد (مکارم، ناصر، ‌همان، 2، 240).

با جمله «لاتضار» هرگونه ضرر جسمی و روحی برای خانواده و به خصوص بر کودک ممنوع است (ر.ک. به: طبرسی، تفسیر مجمع البیان، 2، 587؛ المیزان فی تفسیر القرآن، 2، 241).

انتخاب دایه پس از رضایت طرفین بلامانع است (مکارم، ناصر، همان، 188).

واژه «تشاور» بدون قید «منهما» می‌گوید که برای از شیرگرفتن طفل وسعت دایره مشورت، به غیر از والدین، به دیگر افراد مانند پزشک نیز می‌رسد (ر.ک. به: طالقانی، همان، 158).

حکمت‌ها و اسرارعلمی

الف) مزایای شیر مادر برای کودک

1ـ عوامل زنده اختصاصی مانندگلبول‌های سفید زنده، آنزیم‌ها، هورمون‌ها و ایمونوگلوبولین‌ها در شیر مادر وجود دارند که در رشد و سلامت کودک و حفاظت او در برابر بیماری نقش اساسی دارند. این ترکیبات در هیچ شیر دیگری یافت نمی‌شوند، چون در حرارت بیش از 50 درجه از بین می‌روند.

2ـ شیر مادر متناسب با نیازهای طفل تغییر می‌کند، مثلاً اگر نوزاد نارس باشد، شیر با وضعیت نارسی او متناسب می‌شود. آغوز تمام مواد ایمن‌زا و ویژگی‌های مختلف شیر را بیش از 5 تا 10 برابر دارا است. (نوری، محمدرضا، تغذیه در قرآن، 113). آغوز اولین واکسن خدادادی در برابر بیماری‌هاست. در حالی که واکسن‌های موجود در لحظات اول به دلیل آسیب‌های روحی و جسمی توصیه نمی‌شود (زندی، مجید، کودکان سالم و با عاطفه نتیجه تغذیه با شیرمادر، روزنامه جمهوری اسلامی، 17/5/87 ، ص 7). به همین خاطر اسلام تغذیه نوزاد با آغوز را به مادر واجب کرده است (زین الدین بن علی بن احمد عاملی (شهید ثانی) شرح لمعه دمشقیه، 5، 452). شاید به همین دلیل به مادر حضرت موسی7 گفته شد به موسی شیر بده و در صورت ترس او را در دریا رها کن (قصص / 7).

3ـ عوامل مصونیت بخش اختصاصی و غیراختصاصی در شیر مادر هستند که هرکدام در زمینه‌ای کودک را از ابتلا به بیماری و آسیب حفظ می‌کنند، مثلاً گلبول‌های سفید شیر در برابر اسید معده مقاوم هستند و از رشد عوامل بیماری‌زا جلوگیری می‌کنند و انواع ایمونوگلبولین‌ها نوزاد را از خطر ابتلا به عفونت‌های مختلف در امان نگه می‌دارند (نوری، محمد رضا، همان، 79). تغذیه انحصاری با شیر مادر در 6 ماه اول امکان دچار شدن به عفونت‌های تنفسی را تا 5 برابر و احتمال مرگ ناشی از این بیماری‌ها را تا 4 برابر کاهش می‌دهد، ضمن این که در این دوره خطر ابتلا به اسهال نیز 15 برابر و خطر مرگ ناشی از آن 25 برابر برای کودکان محروم از شیر مادر بیشتر است (زندی، مجید، همان).

4ـ ویژگی‌های تغذیه‌ای شیر مادر منحصر به فرد است. پروتئین‌هایی که زود هضم می‌شوند (Whey) در شیر مادر بیشتر از پروتئین‌های دیرهضم (کازئین) می‌باشد. بدن برخی از این پروتئین‌ها را که در رشد مغز موثرند و کمبود آن در سنین بلوغ به صورت ضریب هوشی کم خودنمایی می‌کند، نمی‌تواند بسازد. چربی شیر مادر خطر افزایش چربی‌ها، کلسترول و فشار خون و عوارض قلبی را در میان‌سالی کمتر می‌کند. قند موجود در شیر مادر مناسب‌ترین قند سادة قابل استفاده برای شیرخوار است و جذب کلسیم را در روده افزایش می‌دهد، در نتیجه رشد استخوانی و کم کردن یبوست را در پی دارد. ثابت شده است که مدت بستری شدن بچه‌های اسهالی شیر مادر خوار کمتر از شیرخشک خواران است. آهن در شیر گاو ده درصد و در شیر مادر هفتاد درصد قابلیت جذب دارد (نوری،‌ محمد رضا، همان، 113 ـ 117). همچنین کلسیم در شیر مادر هفتاد درصد و در شیر گاو سی و پنج درصد جذب می‌شود (پاک‌نژاد، سید رضا، همان، 147).

شیر مادر در بزرگ‌سالی نیز فواید خود را برای فرزند بروز می‌دهد. متخصصان می‌گویند: افرادی که از شیر مادر تغذیه کرده‌اند، در بزرگ‌سالی کمتر به دیابت، آلرژی غذایی، سرطان و... مبتلا می‌شوند و دارای ضریب هوشی بیشتری هستند و کمتر در معرض چاقی قرار دارند (زندی، مجید، همان).

امتیازاتی در شیر مادر و روش شیردادن او هست که حتی در شیر دایه نیست. نوزادی که با شیر مادر و در آغوش او پرورش می‌یابد، توانایی‌اش درمقابل بیماری‌ها بیشتر است (نصیری، سید صدرالدین، بهداشت اجتماعی در اسلام). و چنین کودکی آرامش روانی و اعتماد به نفس کافی دارد و سازش او در برابر اضطراب محیط بیشتر است (نوری، محمد رضا،‌ همان 117).

ب) مزایای شیر مادر برای مادر

مادر سود فراوانی از شیردادن می‌برد، داشتن فرزند سالم، احساس رضایت از پرورش طفل با شیره جان خود، کاهش چربی ذخیره دوران بارداری، پیشگیری از بارداری ناخواسته، بازگشت سریع رحم و ضمائم آن به جای خود و ایمنی بیشتر در برابر سرطان پستان از آن جمله است (اصفهانی، محمد مهدی، تغذیه کودکان با شیر مادر، 30). طبق یک آزمایش زنان نیویورکی که در طول زندگی یک و نیم سال به اطفال شیر داده‌اند، نسبت به زنان ژاپنی که به طور متوسط شش و نیم سال شیر داده‌اند، پنج و نیم برابر بیشتر دچار سرطان پستان شده‌اند (نوری، محمد رضا، همان، 57).

ج) منافع شیر مادر برای جامعه

جامعه با داشتن افراد سالم و با عاطفه به خوشبختی نزدیک‌تر خواهد بود، شیرمادر بدون تکیه به منابع خارجی، با هزینه کمتر و به صورت کاملاً سالم در اختیار کودکان قرار می‌گیرد و وابستگی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی به همراه ندارد. موقعیت مادر در خانواده و تحکیم نظام خانواده از منافع نهفته، اما بسیار پرارزش، شیرمادر برای جامعه است (اصفهانی، محمد مهدی، همان).

د) مدت شیردهی

قرآن کریم مدت شیردهی را دو سال می‌داند (لقمان/ 14). برخی پزشکان معتقد بودند که این مدت باید 9 ماه باشد، ولی در سال 1993 م بیان شد که اگر مدت شیرخوردن دو سال کامل باشد، بهتر است (اسماعیل پاشا، عبدالعزیز، اسلام و طب جدید، 57).

امروزه بر اساس نظر سازمان‌های مرتبط مانند یونیسف و سازمان جهانی بهداشت مدت توصیه شده برای شیردادن دو سال تمام است و این موضوع در اعلامیه اینوچنتی در مورد تغذیه کودکان  با شیر مادر مطرح شده و به امضای بسیاری از رۆسای کشورهای جهان رسیده است.

بررسی و نتیجه‌

اشاره قرآن به شیردادن به کودک توسط مادر و سفارش به رعایت حقوق مادر و کودک گویای توجه ویژه آن به بحث تغذیه به خصوص در دوران کودکی است و امروزه با پیشرفت دانش‌ها و کشف ویژگی‌های منحصر به فرد شیر مادر، سرّ این تاکید روشن شده است. کشورهای صنعتی ابتدا با تولید شیرخشک تبلیغ می‌کردند که جایگزینی برای شیرمادر کشف کرده‌اند. اصطلاحاتی چون شیر ماترنیزه (شبیه شیرمادر) و همونیزه (شبیه شیر انسان) و شیر آداپته (شیر تطبیق داده شده با شیر مادر) بیانگر این واقعیت است، اما آنان در عصر ما به اشتباه خود پی برده‌اند و با انتشار صدها مقاله تحقیقی می‌کوشند اشتباه گذشته خود را جبران کنند.

تعیین مدت شیردهی توسط قرآن کریم نیز که امروزه علم به آن دست یافته است از اعجاز علمی قرآن یا دست کم از مسائل علمی قرآن به شمار می‌آید.

ادامه دارد...

شبکه تخصصی قرآن تبیان

دکتر حسینعلی علایی / دكترای علوم پزشكی و فارغ‌التحصیل سطح سوم مركز تخصصی تفسیر و علوم قرآن

محمد طاهر پاکدامن / کارشناس ارشد تفسیر و علوم قرآن جامعه المصطفی العالمیه