امامی که 400 کتاب نوشتند
معرفی تفسیرهای قرآنی منسوب به امام صادق (ع)
شهید اول در مقدمه کتاب" الذکری" می‌گوید: "امام صادق علیه السلام چهار صد کتاب شخصاً نوشتند و اصحاب آن حضرت چهار هزار کتاب نوشته‌اند". متأسفانه نه تنها کتاب‌های امام صادق مفقود شده و به ما نرسیده‌اند بلکه نام آن کتاب‌ها نیز برای ما نقل نشده است. چقدر جای تأسف است که مرحوم صدوق در " من لایحضر الفقیه" می‌گوید دستخط ائمه علیهم السلام نزد من موجود است، ولی بر اثر بی دقتی و اهمال، این‌ها از بین رفته و به ما نرسیدند. ما در اینجا چند کتابی که اینک وجود دارد و به حضرت امام صادق(ع) نسبت داده شده است را معرفی می‌کنیم.
اشاره‌ای کوتاه به برخی از کتاب‌های نسبت داده شده به امام صادق علیه‌السلام .
مقدمه
پیامبر اکرم (ص) امّی بود. مقصود از امّی بودن آنست که کتابی نمی‌خواند و نمی‌نوشت. قرآن کریم به صراحت فرموده:"ولا تخطّه بیمینک" یعنی تو آن را به دستت نمی‌نوشتی. پیامبر اکرم نمی‌نوشت نه آنکه نمی‌توانست بنویسد. پیامبر اکرم کتاب نمی‌خواند نه آنکه نمی‌توانست بخواند. اگر کسی دارای علم غیب یا علم لدنّی باشد او هرچه را اراده کند خواهد فهمید، آری آن حضرت نمی‌خواند و نمی‌نوشت یعنی امّی بود. " نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت". این نیز روشن است که علم به معنای خواندن و نوشتن نیست. خواندن و نوشتن"سواد " است نه علم. روشن بینی و حکمت و بصیرت و آگاهی به حقایق اشیاء را علم گویند. چه بسیار کسانی که می‌خوانند و می‌نویسند ولی عالم نیستند. " ربّ عالم قد قتله جهلهُ" یعنی چه بسیار عالمانی که جاهل بوده و جهل، آنان را به هلاکت رسانده است.
بهر حال رسول خدا صلی الله علیه وآله به غمزه نکته آموز صد معلم بود در حالی که نمی‌خواند و نمی‌نوشت. اگر تمام مردم مکه و مدینه مانند بوعلی سینا و فارابی و صدرالمتالهین بودند صحیح بود که گفته شود: "هو الذی بعث فی الامیین رسولاً" و اینان همه ریزه خواران سفره پیامبر اکرم (ص) هستند.
درباره مۆلف کتاب "تفسیر قمی" و سرگذشت آن بحث بسیاری وجود دارد، نگارنده - احمد عابدی- این تفسیر را تحقیق نموده و بزودی در ده مجلد منتشر خواهد شد. جلد اول این تحقیق به بحث از کتاب و مۆلف و ارزش آن اختصاص دارد.
پس از رسول خدا صلی الله علیه وآله بقیه معصومین از اهل بیت علیهم السلام همه آنان قلم بدست بوده و هم خودشان می‌نوشتند و هم اصحاب خود را به نوشتن ترغیب می‌نمودند. در میان ائمه اطهار علیهم السلام شاید حضرت امام جعفر صادق علیه السلام بیش از همه آن بزرگواران کتاب نوشته باشد همان‌گونه که حدیث نیز بیش از بقیه بیان کرده‌اند.
شهید اول در مقدمه کتاب" الذکری" می‌گوید: "امام صادق علیه السلام چهار صد کتاب شخصاً نوشتند و اصحاب آن حضرت چهار هزار کتاب نوشته‌اند".
متأسفانه نه تنها کتاب‌های امام صادق مفقود شده و به ما نرسیده‌اند بلکه نام آن کتاب‌ها نیز برای ما نقل نشده است. چقدر جای تأسف است که مرحوم صدوق در " من لایحضر الفقیه" می‌گوید دستخط ائمه علیهم السلام نزد من موجود است، ولی بر اثر بی دقتی و اهمال، این‌ها از بین رفته و به ما نرسیدند. ما در اینجا چند کتابی که اینک وجود دارد و به حضرت امام صادق(ع) نسبت داده شده است را معرفی می‌کنیم.
تفسیرهای قرآنی منسوب به حضرت امام صادق علیه السلام
1- " تفسیر جعفر الصادق" در آغاز کتاب " مجموعه آثار ابوعبد الرحمن سلمی" از صفحه 21 الی صفحه 63 یک تفسیری با روش و سبک عرفانی از حقایق التفسیر سلمی نقل شده و به امام صادق علیه السلام نسبت داده شده است. این تفسیر را کشیش پولس نویا تحقیق نموده و به طبع رسانده است. این تفسیر بسیار مختصر بوده و تا سوره توحید را در بر دارد.
2- "تفسیر القرآن کریم عند جعفر الصادق" این تفسیر نیز به امام صادق علیه السلام نسبت داده شده و در کتاب "کتابا الصادق: حقائق التفسیر القرآنی و مسباح الشریعه" با اشراف دکتر علی زیعُور در موسسه عزالدین بیروت چاپ شده است. این تفسیر مجموعاً 92 صفحه است و به صورت گزیده آیاتی را از قران مجید از سوره فاتحه تا سوره دهر مورد تفسیر اشاری و عرفانی قرار داده است.
3- و 4- " کامل التفسیر الصوفی العرفانی للقرآن" منسوب به امام صادق علیه السلام و با تحقیق دکتر علی زیعور در دارالبراق بیروت چاپ شده است. این کتاب دارای 272 صفحه وزیری است و در واقع 2 تفسیر از امام صادق علیه السلام را دارد. بخش اول از ابتدای قرآن تا پایان سوره دهر و بخش دوم از ابتدای قرآن تا پایان سوره اخلاص است.
5- "التفسیر المنتسب الی مولانا ابی عبدالله جعفربن محمد الصادق علیهما السلام" این تفسیر با مقدمه آقای منوچهر صدوقی سها و از روی نسخه کتابخانه نافذ پاشا استانبول چاپ شده است. این تفسیر در 317 ص وزیری و بسیار مفصل تر از تفسیرهای یاد شده پیشین و مشتمل بر تمام سوره‌های قرآن کریم و تفسیر آن‌ها است.
6- " تفسیر الامام الصادق علیه السلام" جناب آقای سید نذر علی رضوی هندی در کتابخانه مرکزی دانشگاه پتنای هند نسخه از تفسیر منسوب به امام صادق علیه السلام را یافته و تصحیح و تحقیق آن را در 2 جلد به عنوان رساله دکتری خود قرار داده و با موفقیت دفاع کرده است.
7- "تفسیر القمی" علی بن ابراهیم قمی از محدثان بزرگ شیعه در قرن سوم هجری یک تفسیر قرآن تدوین نموده است. این تفسیر به صورت گسترده و فراوان می‌گوید:"قال" و عده‌ای از محققان معتقدند که مقصود علی بن ابراهیم از کلمه "قال"، قال الصادق علیه السلام می‌باشد. و به همین جهت این تفسیر را به نام " تفسیر الامام" می‌شناسند.
البته درباره مۆلف این کتاب و سرگذشت آن بحث بسیاری وجود دارد، نگارنده - احمد عابدی- این تفسیر را تحقیق نموده و بزودی در ده مجلد منتشر خواهد شد. جلد اول این تحقیق به بحث از کتاب و مۆلف و ارزش آن اختصاص دارد.
8- "تفسیر ابن عتایقی" ابن عتایقی خلاصه‌ای از تفسیر قمی را گردآوری کرده که برخی از آن به عنوان"تفسیر الامام" یاد می‌کنند. چون اکثر بلکه همه مطالب تفسیر قمی از امام صادق علیه السلام نقل شده، بنابراین، این کتاب نیز که خلاصه تفسیر قمی است می‌توان آن را به امام صادق علیه السلام نسبت داد.
9- "تفسیر الامام" خلاصه دیگری از تفسیر قمی وجود دارد که به تفسیر امام صادق علیه السلام معنون شده است.
10- "کتاب مصباح الشریعه" یک کتاب اخلاقی عرفانی است که افرادی مثل علامه مجلسی و امام خمینی رضوان الله علیهما این کتاب را به صورت قطعی به امام صادق علیه السلام نسبت داده و مطالب آن را به عنوان حدیث نقل کرده و مورد اعتماد قرار می‌دهند.
نکته پایانی
کتاب‌های دیگری نیز وجود دارد که به امام صادق علیه السلام نسبت داده شده مثل "توحید مفضل"، "رساله اهلیلجیه"، "رساله به نجاشی" ،" رساله به بعضی اصحاب" و...
تنها غرض نگارنده آن بود که اشاره شود به این کتاب‌هایی که، نسبت به امام صادق علیه السلام دارند. و صاحب این قلم هرگز ادعای نسبت قطعی این کتاب‌ها به امام علیه السلام را ندارد گرچه در مطالب اخلاقی و عرفانی و معارف نیاز به سند قطعی نبوده و وثوق به مضمون و موافقت با درک قطعی عقلی برای پذیرش حدیث کفایت می‌کند.
شبکه تخصصی قرآن تبیان
نویسنده: احمد عابدی
