نام‌گذار سوره‌های قرآن، خدا یا پیامبر(ص)؟

 

گاهی سوال می‌شود که سوره‌های قرآن به دست چه کسی و بر اساس چه معیاری، نام‌گذاری شده است ؟

در پاسخ بدین سوال می‌توان گفت: با توجه به آموزه‌های اسلامی اعم از قرآن و روایات به طور قطع می‌توان گفت که تقسیم بندی قرآن به سوره‌ها در زمان پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) انجام شده که می‌توان ادله فراوانی بر این موضوع اقامه نمود؛ به عنوان نمونه خداوند پیرامون تحدّی با مشرکان می‌فرماید: آن‌ها می‌گویند: «او به دروغ این (قرآن) را (به خدا) نسبت داده (و ساختگی است)!» بگو: «اگر راست می‌گویید، شما هم ده سوره ساختگی همانند این قرآن بیاورید و تمام کسانی را که می‌توانید- غیر از خدا- (برای این کار) دعوت کنید!.[1]

روشن است این که خداوند از آنان می‌خواهد ده سوره مثل قرآن بیاورند به طور طبیعی نخست قرآن باید به سوره‌هایی تقسیم شده و سوره‌هایی داشته باشد تا این گونه درخواستی معنا داشته باشد؛ زیرا در صورتی که قرآن به سوره‌ها تقسیم نشده بود چنین درخواستی بی معنا تلّقی می‌شده و از سوی مشرکان نیز مورد اعتراض قرار می‌گرفت.

ب) نام گذاری سوره‌ها توسط چه کسی انجام شد؟

با در نظر گرفتن احادیث وارده توسط پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) که در آن ثواب‌هایی برای قرائت بسیاری از سوره‌ها (به نام آن سوره‌ها) نقل شده، روشن می‌شود که اسامی بسیاری از سوره‌ها در زمان خود پیامبر و توسط آن حضرت انتخاب شده است.

به عنوان نمونه به چند روایت اشاره می‌کنیم.

أ.ابی بن کعب از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) نقل کرده که آن حضرت فرمود: هر کس سوره آل عمران را بخواند در مقابل هر آیه آن، امانی در سر پل جهنم به او داده میشود.

ب. بریده نقل می‌کند که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) فرمود: سوره بقره و سوره آل عمران را یاد بگیرید که این دو سوره همچون دو غنچه هستند و آن‌ها در روز قیامت بر سر خواننده خود سایه میاندازند.[2]

ج. عقبة بن عامر از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) روایت کرده که حضرت فرمود: بر من آیاتی نازل شده که نظیر آن‌ها نازل نشده است و آن معوّذتین است.[3]

از آن جایی که پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) هرگز از روی هوای نفس سخن نمی‌گوید! آنچه می‌گوید چیزی جز وحی که بر او نازل شده نیست![4] بنا بر این اسناد نام گذاری این سوره‌ها به خداوند نیز نسبت صحیحی است.

البته گفتنی است با توجه به این که برخی از سوره‌ها متناسب با موضوعات مطرح شده در آن‌ها اسامی متعدّدی دارند این احتمال نیز وجود دارد که برخی از این اسم‌ها توسط افرادی غیر از پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) انتخاب شده باشند.

برخی از مفسران در رابطه با نام گذاری سوره‌های قرآنی ، معیارهای زیر را ارائه داده‌اند :

1 ـ نام سوره گاهی با عنوانی که در آن سوره واقع شده یا با موضوعی که در آن سوره از آن بحث شده ، انتخاب می‌شود . برای مثال : نام گذاری سوره «نساء » به اعتبار بیان احکام زنان ، سوره «مائده » به لحاظ سخن رفتن از مائده آسمانی ، سوره‌ی «انعام » به جهت سخن از چهارپایان ، سوره «نحل » به علت تکیه بر زنبور عسل و سوره «نمل » به جهت به میان آمدن نام مورچگان در آن است .در قرآن‌های قدیمی ، ابتدای سوره می‌نویسند :سوره تذکر فیها البقره ؛ سوره‌ای که در آن گاو ذکر می‌گردد و سوره یذکر فیها آل عمران ؛ سوره‌ای که در آن از آل عمران سخن به میان می‌آید .

2 ـ گاهی جمله‌ای از اول سوره را معرف و نام آن سوره قرار می‌دهند ، چنان که گفته می‌شود :سوره «اقرا به اسم ربک » ، «انا انزلناه » ، « لم یکن » و نظایر آن‌ها .

3 ـ گاهی با وصفی که سوره دارد ، به معرفی آن می‌پردازند . برای مثال سوره حمد به مناسبت اینکه در اول قرآن آمده « فاتحه الکتاب » و به مناسبت هفت آیه بودنش «سبع المثانی » نامیده می‌شود و یا سوره « قل هو الله » به لحاظ اینکه مشتمل بر توحید خالص است «سوره‌ی اخلاص » نامیده می‌شود .

4 ـ گاهی تسمیه سوره به لحاظ نوع و حروف مقطعه موجود در آن است مانند : سوره‌ی ق ، ص ، حم ، عسق و ..

حاصل سخن اینکه این عمل به صورت طبیعی ، شکل گرفته و نمی‌توان گفت به دستور رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) بوده است . به همین دلیل بسیاری از سوره‌ها ، بیش از یک اسم دارند ؛ مانند بقره، آل عمران ، نحل ، توبه ، غاشیه و ... (5)

اما بر اساس نظریه دیگر ـ که نام گذاری را توفیقی می‌داند ـ هر سوره‌ای در قرآن کریم ، هم‌زمان با حیات رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) دارای نام و عنوان و یا نام‌ها و عناوینی است که از طریق وحی معین و مشخص شده بود .

در نظریه‌ی سومی ، علاوه بر معین بودن اسامی سوره‌ها در زمان حیات پیامبر (ص)پس از وفات آن حضرت نیز هر سوره‌ای دارای عناوین و اسامی دیگری از جانب علما گردید . حتی بسیاری از آیات نیز به جهت خصوصیات و مزایا یا به جهت مشتمل شدنشان بر موضوع خاصی دارای عناوین گردیدند . (6)

فرآوری: شبکه تخصصی قرآن  تبیان

پی‌نوشت‌ها:

[1]. هود، 13.

[2].  جعفری، یعقوب، کوثر، ج 2، ص 57، بی جا، بی تا.

[3]. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج 4، ص 563،  انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، تهران، 1377 ش.

[4]. نجم، 3 و 4.

[5]. ر . ک :الف . قرآن در اسلام ، ص 218 ؛ البرهان فی علوم القرآن ، ج 1 ، ص 339.

[6]. ر .ک :پژوهشی در تاریخ قرآن کریم ، ص 98 .