İranın Eski Mezhep ve Dinleri-2

Müslümanlar arasında ihtilaf oluşması ve değişik kollara ayrılmaları üç temel konu etrafında şekillendi:

Birincisi, (peygamberin) yerine geçme konusu: Bu noktada, Ehl-i Sünnet ve’l-Cemâ‘at, Şia ve Hariciler olmak üzere üç temel grup ortaya çıktı. Bu grupların her biri de kendi arasında değişik kollara ayrıldı.

İkincisi, inanç esasları noktasında yani usulî konular ve İslâmî metafizik konular noktasında daha doğru bir ifadeyle, İslâm dininin nazarî konuları noktasında oluşan ihtilaflar idi. Bu yolla ortaya çıkan gruplardan ihtiyar (Kadiriye) ve cebre (Cebriye) inanan, Mutezile, Kerrâmiyye, Neccâriyye, Hulûliyye, Ehl-i Tenâsuh ve bunun gibi birkaç fırkayı bilmekteyiz. Bunlar arasından, II/VIII. ve III/IX. yüzyılda Mutezile tümünden daha etkili olup Müslümanların fikir hayatında etkili oldu. Mutezile, birçok fırkanın tersine vacip olan vücudun cismiyetten ve onun gereklerinden tenzihine, ayrıca ”Adl”‌e (ki ihtiyar konusuna kadar gider) inanıyor ve iyiyi kötüden ayırma noktasında aklın ve onun etkisinin üstünlüğüne inanıyordu. Söylemlerindeki detaylı konular ispata muhtaçtı ve ister istemez mantık ve felsefeye özellikle de Meşşâî felsefesine dayanmaktaydı. Bunu kendi kelâmî iddiaları için kullanmaktaydılar. Bu hareketleri de tabii olarak Yunan felsefesinin İslâmi söylemde yayılmasına yardımcı oldu.

Üçüncüsü, dinin amelî konuları noktasında idi. Bir başka ifade ile fıkhî konularda birkaç mezhebin ortaya çıkmasına yol açan hükümlerin ayrıntılarında meydana geldi. Hükümleri delillendirmede kıyas yanlısı olan Hanefî fırkası (Ebû Hanife Numan b. Sabit (ö.150/767)  taraftarları); hadis, sünnet ve icmaya dayanma yanlısı olan Mâlikî fırkası (Mâlik b. Enes (ö.179/795)  taraftarları); söz konusu bu iki mezhebin ortası bir yol yanlısı olan Şafi‘î fırkası (Muhammed İdrîs-i Şafi‘î (ö.204/819) taraftarları), dinî konularda ve problemlerde hadislere mübalağalı bir şekilde dayanan Hanbelî fırkası (Ahmed b. Muhammed b. Hanbel (ö.241/855) taraftarları); fıkhî konularda kıyası tamamen inkar eden ve hükümlerin zahiriyle yetinen Davudîye fırkası (Dâvud ez-Zâhirî olarak meşhur olan Ebû Suleymân b. Davud b. Ali b. Davud-i İsfahânî (ö.270/883)  taraftarları); Taberîye fırkası (Muhammed b. Cerîr-i Taberî (ö.310/922)  yanlıları); Sevriye fırkası (Sufyân b. Sa’îd es-Sevrî (ö.161/778)  ta‌raftarları) ve İsna Aşariye İmâmîye Şiası olan İmam Ebû Abdullah Cafer-i Sadık (ö.148/765 ) taraftarlarının Caferiye fırkası gibi.

Müslümanların fırkalara ayrılmalarının ve yeni mezhep ve tarikatların ortaya çıkmasının başka etkenlerinin de olduğu kesindir. Kur’ân’ın okunmasındaki görüş farklılıkları, Kur’ân tefsirindeki üslup farklılıkları ve kendilerinden haberdar olmak için daha geniş kaynaklara müracaat edilmesi gereken buna benzer ihtilaflar da mevcuttur.

---

İranın Eski Mezhep ve Dinleri-1

İslâm Devletinin Kuruluşu ve İranın Fethi

İSLAM ÖNCESİ IRAN TARIHI -1

İSLAM ÖNCESİ IRAN TARIHI -2

İSLAM ÖNCESİ IRAN TARIHI -3