كبوتر و كبوتر خانه های اصفهان
نوشته دكتر علاءالدین آذری دمیرچی استاد یار دانشگاه اصفهان
در اطراف و گوشه و كنار شهر زیبا و تاریخی اصفهان برج های مدور و مرتفعی بچشم میخورد كه مسافر تازه وارد و بی اطلاع را در خصوص موارد استفاده از آن به اشتباه می اندازد، غالب آنها تصور میكنند كه این برجها، دژهای قدیمی و مستحكم شهر بوده اند ولی با كمی كنجكاوی و پرسش از اهل محل در می یابند كه این برجها متعلق به كبوتران است و كبوترخان یا كفتر خانه نام دارد، برخی از كفتر خانه‌ها بیش از سه قرن عمر دارند و در طول این مدت عوامل فرسایش و گاهی بی توجهی مردم بیشتر آنها را ویران یا نیمه ویران ساخته است.
در كتب بعضی از جهانگردان خارجی كه در سنوات گذشته از اصفهان دیدن كرده اند تصاویری از كبوترخانه مشاهده میشود كه با مقایسه آن با كبوتر خانه های موجود میتوان پی به زوال تدریجی این بناهای زیبا برد.
در دوران قدیم پرورش و نگهداری كبوتر در اصفهان بسیار شایع بود و بازار مخصوصی جهت فروش آن و سایر طیور در این شهر وجود داشت، كبوتر فروشان و كبوتر بازان گهگاه در معامله و خرید و فروش این پرنده زیبا كه هم اكنون نگهداری آنها در حوالی فرودگاهها جرم شناخته شده است به فریب و نیرنگ متوسل میشدند و مشتریان خویش را مغبون میساختند.
شوالی ژان شاردن جهانگرد معروف كه اكنون یكی از بولوارهای اصفهان بنام اوست در این خصوص و موارد دیگر مطالب جالبی در سیاحتنامه خویش آورده است:
«در اصفهان یك فرورفتگی وجود دارد كه گودال لطفی خوانده میشود و شهرت عظیمی را واجد است چون مركز بزرگ مرغ فروشی است وگذر عظیمی بشمار میرود وهمواره گروه كثیری از طراران كه كفتر باز Kefterbaze نام دارند كه بمعنای كبوتر دزد است.
اینان بخرید و فروش كبوتر میپردازند و مقصودی جز فریب مردم ندارند، چون كبوترانی كه میفروشند طوری تربیت شده اند كه بلافاصله بسوی كبوتر باز، باز میگردند و بطرف كبوترانیكه با آنها پرورش یافته اند مراجعت میكنند و همچنین كبوترانیكه میخرند آنها را بهمراه آوردن همبستگان سابق خود وامیدارند. این معاملات، كبوتر دزدی دائمی است وبعضی اوقات موجب بروز شورشهای عظیمی میشود زیرا ناگهان یك كبوتر خانه مطلقا متروك میگردد و تمام كبوتران در كفتر خانه یكی از این طراران مجتمع میشود»3 .
همین جهانگرد دانشمند فرانسوی در جای دیگر مینویسد:
«در كلیه نواحی امپراطوری ایران كبوترهای اهلی و وحشی وجود دارد، ولی كبوتر وحشی بمقدار بسیار زیاد مشاهده میشود و چون فضله این پرنده، برای خربزه زار كود بسیار خوبی بشمار میرود در سرتاسر كشور با مواظبت و دقت شایان توجهی تعداد عظیمی كبوتر پرورش داده میشود، من عقیده دارم كه ایران مملكتی است كه بهترین كبوترخانه های جهان در آنجا ساخته میشود. این كفتر خانه های عظیم شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاههای ما (فرانسویان – اروپائیان) است اینها را از آجر بنا میكنند و رویش گچ و آهك میكشند و در تمام سطوح داخلی دیواره بنا از بالا به پائین سوراخهائی احداث میكنند تا كبوتران در آنها آشیانه نمایند، كلیه كسانی كه مایل به داشتن كبوتر خان باشند باستثنای سكنه ایكه متدین بمذهب رسمی كشور نیستند میتوانند آنرا بسازند و در اینمورد هیچگونه شرط انحصاری و امتیازی وجود ندارد فقط مالیات كود میپردازند.
در حوالی اصفهان بیش از سه هزار كبوتر خان میشمارند و تمامی اینها چنانكه من دیده ام بیشتر برای تحصیل كود ساخته شده است نه برای پرورش و تغذیه كبوتران، ایرانیان فضله این پرنده را چلغوز مینامند كه بمعنی محرك و مقوی …. »
در سفرنامه شاردن دورنمائی از شهرهای اصفهان و قمشه (شهرضا) با كبوتر خانه های متعدد در آن وجود دارد.
در سفرنامه تاورنیه نیز مناظری از اصفهان دوران صفوی وجود دارد كه در یكی از آنها پنج برج مرتفع كبوتران دیده میشود.
مادام دیولافوا كه بهمراهی شوهرش مارسل در زمان سلطنت ناصر الدین شاه از نواحی مختلف ایران دیدن كرده است درباره علت ایجاد كبوترخان یا كفترخانه اینطور میویسد:
«طریقه دیگری هم برای فراهم كردن كود هست، مالكین در اطراف شهر اصفهان در دهكده ها برجهای بزرگ و متعددی برای كبوتران صحرائی ساختهاند، كبوتر بقدری در اصفهان زیاد است كه شخص تازه وارد تصور میكند كه تمام اهالی از گوشت كبوتر تغذیه میكنند7 ولی اینطور نیست، این حیوان دعوت شده است كه اجتماعی تشكیل دهد و بیشتر در برج بماند و فضولاتی در آن بریزد و فضله كبوتر چون با خاك خرابه ها مخلوط شود برای پرورش خربزه و هندوانه معروف اصفهان كود بسیار مهمی است، اما باید دانست كه بهترین خربزه های اصفهان با كود بدست نمی آید، مطلوبترین و شیرین ترین آنها در بیابانها و شوره زارها بعمل میآید، مرغوبی و عطر آنها مربوط به زمین است نه به فضله كبوتر و كثافات انسان؟! … »8
كبوتر خانه های اطراف آتشگاه – اصفهان – كپیه از كتاب شوالیه شارد
البته مؤلف مزبور مطالب دیگری درباره بعضی از انواع كود نوشته است كه از ذكر آن میگذریم …. در كتاب این خانم فرانسوی تصویری از دو كبوتر خان واقع در هزار جریب وجود دارد كه متأسفانه اكنون فقط یك كبوترخان باقی مانده و آن دیگری بمرور ایام نابود گشته است.
یكی از كسانیكه مطالب جالبی درباره كبوترخان های اصفهان دركتاب خود آورده است فرد ریچاردز انگلیسی میباشد، نامبرده در سفرنامه خود علاوه بر مطالب جالب و گوناگون خصوصیات كبوتر خانه ها را تشریح كرده و نحوه استفاده از آنها را بیان نموده است. در اینجا خلاصه ای از یادداشتهای ویرا در این باره ذكر مینمائیم:
«یكی از برجسته ترین و شگفت انگیز ترین چیزها، در حول و حوش اصفهان برجهای گرد و بلندی است كه قسمت فوقانی آنها دارای طرحهای زیبا و دل انگیزی میباشد . اینها شبیه برجهای گرد قصور قرون وسطی در انگلستان است با این تفاوت كه در بالای آنها اغلب دو یا سه برج یا مناره مشابه دیده میشود كه به ترتیب هر یك از دیگری كوچكتر میگردد و تا هنگامیكه اندازه مرتفعترین آنها به شصت یا هفتاد پا میرسد.
این كبوتر خانه ها برای نگاهداری كبوتران بمنظور استفاده از كود حیوانی ساخته شده است. در زمان شاه عباس پرورش دهندگان خربزه های مرغوب برای اینكار متحمل مخارج زیادی میشدند. داخل این برجها مركب از حجره های كوچكی است كه كبوتران آشیانه های خود را در آنجا میسازند و در حدود پنج تا شش هزار حجره در این برجها موجود است كه در هر یك از آنها یك جفت كبوتر جفت گیری میكنند و تشكیل خانواده میدهند. این برجها اكنون مورد استفاده نیست و ویران شده است ولی در عین حال ارزش اینرا دارد كه از لحاظ معماری مورد ملاحظه و معاینه واقع شود و بعضی از آنها طوری ویران شده است كه قسمتی از تمام ساختمان برج را میتوان مشاهده كرد و دانست كه معماران آنها تا چه اندازه بری صرفه جوئی از زمین استادی و مهارت به خرج داده اند.
در مركز ساختمان دو دیوار یكدیگر را بشكل زاویه قائمه قطع كرده و یك صلیب تشكیل داده اند. هر دو دیوار مزبور و همچنین قسمت داخلی دیوارهای خارج دارای حجره است، از هر اینچ (539 / 2 سانتیمتر) زمین استفاده شده بطوریكه این قسمت از برج عیناً شبیه سطح كندوی عسل است.
درب این برج كه در نیمه ارتفاع آن واقع شده فقط سالی یكبار باز میشده و آنهم برای خارج كردن كود بوده است و درغیر این مواقع آنرا مانند خود برج با آجر پوشانده وروی آن گچ میمالیدند. طرز آجر كاری پیشآمدگی بله بام و مناره ها كه سالم مانده است خیلی مزین است و در ساختن آنها تنها مفید بودن را مورد توجه قرار نداده اند. بعضی از این آجرها را مانن ردیف دندان و برخی دیگر را طوری ترتیب دادهاند كه مثلثی شكل در آمده است، دریچه هائی كه در بالا بعنوان مدخل تعبیه شده و همچنین محل خروج كبوترها شبیه طرح شطرنجی است»10 .
در جای دیگر همین مؤلف اشاره بتعداد كبوترخانه ها و علت نابودی آن در سالهای بعد مینماید:
«هنگام مسافرت شاردن به ایران در حدود سه هزار كبوترخانه در خارج شهر اصفهان بوده كه در بعضی از آنها چهارده هزار كبوتر لانه كرده بودند، برای درك این نكته كه اصفهانیها مالك عده زیادی از آنها بودند محاسبه ریاضی دشواری ضرورت ندارد، اكنون اصفهان پایتخت نیست ومیزان تقاضا برای خرید خربزه های مرغوب چندان نمی باشد و در نتیجه كبوتر خانه ها رو بویرانی گذاشته است»11 .
در شهرستانها و روستاهای تابعه اصفهان هم كبوترخانه های متعددی وجود دارد كه برخی از آنها در شرف نابودی است، نود سال قبل در سفرنامه حاجی پیرزاد اشاراتی به كبوترخانه های شهرضا12 شده است:
«در اندرون شهر و بیرون قمشه قدیم بروج كبوتر بسیار است كه از برای فضله گرفتن ساخته اند«13 .
نگارنده برای اطلاع از وضع كنونی كبوتر خانه ها بتحقیق در اطراف اصفهان پرداخت واز چند كبوتر خانه دیدن كرد و اطلاعاتی در این زمینه از طریق مشاهده و دقت نظر و نیز پرسش از روستائیان بدست آورد كه خلاصه ای از آن در اینجا ذكر می شود:
فرد ریچاردز در حدود پنجاه سال قبل معتقد بود كه كفترخانه ها دیگر مورد استفاده نیست معهذا هم اكنون كلیه كبوترخانها متروك نشده و كم و بیش از كودهای موجود در آن كه از فضولات كبوتران حاصل میشود استفاده مینمایند، در یكی از كبوترخانه های اصفهان تعدادی كبوتر وحشی مشاهده شد كه در حجرات متعدد آن برای خود آشیانه ترتیب داده یودند، چند كبوترخانه ایكه باقی مانده هنوز در اطراف آن مزارع و كشتزارها بچشم میخورد و یكی از كبوترخانه های معروف اصفهان كبوتر خانه هزار جریب است كه در جنوب این شهر و در پای كوه صُفّه واقع شده و در میان اراضی مشجر و سرسبز و خرم دانشگاه اصفهان از دور خودنمائی میكند.
ارتفاع این برج در حدود 7 الی 8 متر و از خشت ساخته شده و در دیواره های مدور آن به فواصل معین سوراخهائی تعبیه شده است، در قسمت فوقانی برج كه بوسیله دو ردیف آجر حدود آن مشخص شده است دیواره تقریباً مشبك شطرنجی مشاهده میشود و تعداد منافذ از هرجای دیگر بیشتر است.
در ورودی كبوتر خان در جهت شرق است و در بالای آن بفاصله چند متر دریچه نسبتاً بزرگی برای ورود و خروج كبوتران ایجاد شده است، هم اكنون با وجودیكه كبوتر خانه مزبور متروك است، با اینحال تعدادی كبوتر وحشی و گنجشك و جغد در آن سكنی دارند.
از باغبانی كه در اطراف این برج مشغول كار بود سئوال شد آیا از فضولات كبوترخانه استفاده میشود یا خیر؟ پاسخ داد با وجودیكه بسبب ایجاد كارخانه كود شیمیائی در اصفهان نیاز كشاورزان باین كودها كمتر شده مع الوصف اگر فضله كبوتران در كبوترخانه زیاد شود در آنرا میگشائیم و برای تقویت زمین استفاده میكنیم، ضمناً وی میگفت كه در این كفترخانه تعدادی مار وجود دارد و علت فراوانی جغد هم در آن بخاطر مار است.
یكی از كبوترخانه های اصفهان
چند كبوترخانه دیگر در شمال اصفهان و جاده خمینی شهر و جاده نجف آباد (در محل آتشگاه) و جاده خراسان وجود دارد كه درباره یكی از آنها مطالبی ذكر میكنیم:
در سه كیلومتری شمال اصفهان دو كبوتر خانه بفاصله تقریبی سیصد متر از یكدیگر قرار دارند یكی از ایندو كه در نزدیكی جاده اسفالته (تهران – اصفهان) واقع شده بسیار زیبا و جالب است، كبوترخانه مزبور دو طبقه و دارای تزیینات آجری میباشد كه قسمتی از آن ریخته و نابود شده است. از كشاورز پیری كه درِ كبوترخانه را بامید انعامی گشوده بود پرسیدم این نا كی ساخته شده، با لهجه غلیظ اصفهانی جواب داد از وقتی كه ما بچه بودیم این برج بود و هنوز هم هست هر موقع میآیند عكسی میگیرند و میروند ….
در درون كبوترخانه كه از روشنائی كمی برخوردار است از پائین ببالا شاید چندین هزار نشیمنگاه یا حجره برای كبوتران از گل رس ایجاد شده و تعدادی كبوتر در آن مشاهده شد.
از چند كفترخانه ایكه در گوشه و كنار اصفهان مورد بازدید قرار گرفت اكثر آنها احتیاج بتعمیر داشتند زیرا شكافهای عمیقی در برخی از آنها ایجاد شده بود.
در شهر اصفهان و اطراف آن بعلت كثرت ابنیه و آثار تاریخی ممكن است برجهای كبوتران چندان مورد توجه و عنایت مسئولان اداره حفاظت آثار باستانی قرار نگیرد ولی بعقیده نگارنده حیف است كه در تعمیر و نگهداری این چند كبوتر خانه كه برخی از آنها از نظر معماری نیز قابل ملاحظه اند غفلت و كوتاهی شود.
