تبیان، دستیار زندگی
انتخابات اولین مجلس شورای اسلامی، اسفند ماه سال 1358 در شرایطی برگزار گردید که هنوز کمتر از یک سال از عمر نظام جمهوری اسلامی نگذشته بود. وجود جو انقلابی وحضور گروه ها ،دسته ها و احزاب گوناگون در آن ایام باعث حساسیت خاص انتخابات شده بود. به طور کلی گروه ها
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

جناح بندی سیاسی اولین مجلس شورای اسلامی


انتخابات اولین مجلس شورای اسلامی، اسفند ماه سال 1358 در شرایطی برگزار گردید که هنوز کمتر از یک سال از عمر نظام جمهوری اسلامی نگذشته بود. وجود جو انقلابی وحضور گروه ها ،دسته ها و احزاب گوناگون در آن ایام باعث حساسیت خاص انتخابات شده بود. به طور کلی گروه های چپ، لیبرال ها، گروه های اسلامی جناح های عمده ای بودند که هر یک در بطن خود دسته ها و باندهای مختلفی را جا داده بودند.

مجلس شورای اسلامی

بعد از انجام انتخابات مجلس شورای اسلامی چهار فراکسیون متعارض در سطحی نامتعادل شکل گرفت: 1- فراکسیون حزب جمهوری اسلامی که حدود 85 نفر عضو داست اعضای آن یا عضو حزب بودند و یا از هواداران نزدیک به آن به شمار می رفتند. البته از تعداد فوق 21 نفر توسط ستاد انتخاباتی دفتر همکاری های مردمی با رئیس جمهور و گروه همنام و همچنین بعضی از گروههای دیگر نیز معرفی گردیده بود؛2- فراکسیونهای همنام که به طور عمده از اعضای نهضت آزادی ایران به شمار می رفتند و تعدادشان به حدود 20 نفر می رسید البته از همین تعداد برخی از آنان از جانب طرفداران بنی صدر و ائتلاف بزرگ انقلابی معرفی شده بودند؛3- فراکسیون دفتر همکاری های مردمی با رئیس جمهور تعداد اولین فراکسیون حدود 23 نفر بود ( البته از همین تعداد نیز بعضی از آنان متمایل به ائتلاف بزرگ بودند)؛4- فراکسیون مستقل این فراکسیون حدود 115 نفر از نمایندگان را شامل می شد که اکثر آنان در تصمیم گیری با ائتلاف بزرگ همکاری داشتند.نکته قابل ذکر اینکه جناح چپ که در سطح گسترده ای فعالیت داشت، به دلیل ناهماهنگی با ماهیت انقلاب اسلامی نتوانستند به مجلس راه پیدا کنند و محدود نامزد های وفادار به این جناح همانند حزب دموکرات کردستان که موفق به کسب آرا لازم گردیدند، به دلایل مختلف همانند مخدوش بودن انتخابات در حوزه انتخابی شان با رد اعتبار نامه یا موفق به راهیابی به مجالس نشدند یا تعدادشان از انگشتان دست تجاوز نمی کرد.

از دیگر مصادیق بارز جناحهای سیاسی در مجلس اول تعارض بر سر مسأله گروگانگیری بود. این موضوع از قبل عکس العملها را در میان شکافهای سیاسی کشور پدید آورده بود و سیاست خارجی کشور را نیز متأثر کرد.امام در تاریخ 5 اسفند 58 که هنوز مجلس شورای اسلامی شکل نگرفته بود، حل مسأله گروگانها را به عهده آن گذاشت

توزیع نمایندگان دوره اول مجلس شورای اسلامی بر حسب میزان تحصیلات حوزوی به شرح زیر بود :112 نفر درس خارج ، 41 نفر اجتهاد ، 48 نفر در سطح ،23نفر مقدمات و از نظر تحصیلات کلاسیک و دانشگاهی عبارت بودند: 32 نفر دکترا، 32 نفر فوق لیسانس ،46 نفر لیسانس و 61 نفر دیپلم و فوق دیپلم و 56 نفر زیر دیپلم بودند. همچنین بیش از70 نفر از نمایندگان بین 31 تا 35 سال و 95 نفر بین 35 تا 45 سال سن داشتند که نشان دهنده آن بود که اکثریت مجلس را نیروهای جوان زیر 50 سال تشکیل می دادند.

در این مجلس 804 لایحه مطرح بود که 365 عدد از آنها تصویب و ابلاغ شد. از جمله مهم ترین مصوبات مجلس اول می توان به اعلام نظر درباره مسأله گروگانهای امریکایی در تهران، قانون اداره صدا وسیما، قانون حل اختلافات مالی و حقوقی ایران و امریکا،قانون ادغام بسیج در سپاه،بررسی عدم کفایت سیاسی بنی صدر از ریاست جمهوری و تصویب آن، تأسیس وزارت معادن و فلزات و وزارت صنایع سنگین ، قانون فعالیت احزاب و جمعیت ها وانجمنهای سیاسی،قانون تشکیل سازمان بازرسی کل کشور و دیوان عدالت اداری،قانون اراضی شهر ری،اساسنامه سپاه، قانون مجازات اسلامی،قانون تشکیل شوراهای اسلامی، قانون دیوان محاسبات کشور،تأسیس وزارت اطلاعات،قانون عملیات بانکی بدون ربا،مجلس، تأسیس بنیاد امور جنگ زدگان می باشد.(1)

اولین موضوع مورد تعارض جناحهای سیاسی در مجلس اول چگونگی انتخاب نخست وزیر بود و هر جناح سعی بر آن داشت که نخست وزیر مطلوب خود را انتخاب نماید. این تعارض عملاً بین طرفداران بنی صدر و جناح ملی- مذهبی از یک طرف و جناح اسلام فقاهتی به رهبری حزب جمهوری اسلامی از طرف دیگر در جریان بود. پیرو آنچه که در قانون اساسی آمده است معرفی نخست وزیر به مجلس با رئیس جمهور است اما تصویب نهایی با مجلس شورای اسلامی.طبیعی است فردی که به عنوان نخست وزیر معرفی می گردد باید نظر مساعد مجلس را جلب نماید. بنی صدر به جهت مقابله با اکثریت مطلق طرفداران حزب جمهوری اسلامی سید احمد خمینی را به عنوان نخست وزیر معرفی نمود که مورد توافق امام قرار نگرفت به دنبال آن بنی صدر مصطفی میر سلیم ، سرپرست شهربانی، ومعاون سیاسی وزارت کشور را پیشنهاد داد.(2)

اولین موضوع مورد تعارض جناحهای سیاسی در مجلس اول چگونگی انتخاب نخست وزیر بود و هر جناح سعی بر آن داشت که نخست وزیر مطلوب خود را انتخاب نماید. این تعارض عملاً بین طرفداران بنی صدر و جناح ملی- مذهبی از یک طرف و جناح اسلام فقاهتی به رهبری حزب جمهوری اسلامی از طرف دیگر در جریان بود

در واقع می توان گفت این اولین تعارضی بود که میان جناح های سیاسی جریان گرفت.(هر چند مرز دقیقی از فعالیت و توان جناح ها را نشان نداد) اکثریت مجلس به نخست وزیری میر سلیم نظر مساعد نداشتند و با رأی عدم اعتماد خود فعالیت جناح کوچک طرفدار بنی صدر را خنثی نمودند. سومین نامزد، محمد علی رجایی بود که از جانب هیأت حل اختلاف، به بنی صدر پیشنهاد و ایشان را به مجلس معرفی نمودند. این مسأله تعارض جناهها را تشدید بخشید و در همین مرحله بود که تعارض فکری جناهها در صحنه عمل به تعارض سیاسی تبدیل گردید. اکثریت مجلس با دو جناح دیگر اختلاف پیدا کردند. ملی-مذهبی ها هر چند درگیر و دار دو جناح دیگر خود را مستقل می پنداشتند اما با رأی مخالف اعضای آن به برنامه های دولت شهید رجایی عملاً همگامی خود با برنامه های رئیس جمهور را ثابت نمودند. زیرا وقتی که برنامه های دولت در جلسات45 و 46 و 47 مجلس شورای اسلامی مورد بررسی قرار گرفت از مجموع 193 رأی 164 رأی موافق را کسب نمود که مربوط به جناح روحانیت و نیرو ها و حزب جمهوری و نیروهای انقلابی همسو با آنان بود و مابقی مربوط به طرفداران بنی صدر و ملی- مذهبی ها بود.

مجلس شورای اسلامی

از دیگر مصادیق بارز جناحهای سیاسی در مجلس اول تعارض بر سر مسأله گروگانگیری بود. این موضوع از قبل عکس العملها را در میان شکافهای سیاسی کشور پدید آورده بود و سیاست خارجی کشور را نیز متأثر کرد.امام در تاریخ 5 اسفند 58 که هنوز مجلس شورای اسلامی شکل نگرفته بود، حل مسأله گروگانها را به عهده آن گذاشت.(3)به محض شروع به کار مجلس نامه ای به امضای 180 نفر از نمایندگان کنگره امریکا به مجلس شورای اسلامی رسید که در جلسه بیست و هفتم 8 مرداد59 قرائت گردید. این نمایندگان در متن نامه خود حل سریع بحران گروگانگیری را از جانب مجلس شورای اسلامی خواستار شدند.(4) نمایندگان مجلس شورای اسلامی نیز بعد از بحث و بررسی لازم جواب نامه فوق که حاکی از اقتدار و تسلط آنان بر اوضاع جهانی را داشت در 19 بند تنظیم نمود، و در جلسه علنی قرائت نموده  محتوای این نامه تماماً بازتابی از نگرش جناح اکثریت مجلس بود و صراحتاً از تسخیر لانه جاسوسی امریکا توسط دانشجویان حمایت به عمل آمده است. به دنبال آن دو جناح اقلیت و اکثریت با مطرح نمودن شرایطی متفاوت تحرکات خود را برای حل ماجرای گروگانگیری آغاز نمودند. علی رغم اینکه نهضت آزادی و طیف طرفداران بنی صدر بیشتر بر غرامت گیری از اموال شاه، وبلوکه شدن آن و همچنین کاهش خصومت با امریکا تأکید داشتند و اکثر جناح انقلابی به دنبال پی گیری اهداف آرمانی و ارزشی ماجرا همچون ثبوت حقانیت ایران و رسیدن فریاد ملت مظلوم ایران به ملتهای دیگر بودند وبیشتر آنان خواستار حل مشروط قضیه بودند،اما در نهایت هر دو گروه با طرح آزادی گروگانها موافقت کردند.

و نهایتاً طرح طرفداران آزادی گروگانها با تأکید بر اعاده حقوق اقتصادی-سیاسی کشور به تصویب رسید.

سومین جریان بارز تعارض جناها بر سر طرح عدم کفایت سیاسی رئیس جمهور بود که به جهت اهمیت آن در راستای مسائل مربوط به قوه مجریه به تفصیل مورد بررسی قرار گرفت و فقط به یک جمع بندی مختصر از دیدگاه جناهها کفایت می نماییم. حزب جمهوری اسلامی از همان ابتدا مخالف بنی صدر و موافق طرح عدم کفایت سیاسی رئیس جمهور بودند. نهضت آزادی بیشتر موافق حفظ بنی صدر بودند و اعتقاد داشتند تعارض وی با مجلس و بعضی دیگر از نهادها ناشی از سلیقه های شخصی می باشد. این جناح در بررسی نهایی طرح عدم کفایت سیاسی رئیس جمهور شرکت نکرد.جناح طرفداران بنی صدر سعی داشتند از تریبون مجلس پایگاه مستحکمی برای رئیس جمهوری ایجاد نماید اما در نهایت همانند جناح ملی- مذهبی ها و با مشاهده قاطعیت جناح اکثریت در مطرح نمودن عدم کفایت سیاسی بنی صدر در بررسی نهایی طرح شرکت نکردند.(5)

سومین جریان بارز تعارض جناها بر سر طرح عدم کفایت سیاسی رئیس جمهور بود که به جهت اهمیت آن در راستای مسائل مربوط به قوه مجریه به تفصیل مورد بررسی قرار گرفت

در مجموع مجلس اول با برگزاری 625 جلسه علنی و 15 جلسه غیر علنی وصرف حدود 2400 ساعت وقت یکی از پرکار ترین محاسن تاریخ کشور بود و از جمله نقاط ضعف آن به بی تجربگی نمایندگان وعدم اطلاع آنان از شیوه قانون گذاری و کمبود نیروی متخصص در میان آنها می توان اشاره کرد.(6)

همچنین مهمترین حادثه در این دوره شهادت 27 تن از نمایندگان مجلس شورای اسلامی در حادثه تروریستی انفجار حزب جمهوری اسلامی بود که در آن 72 تن از سران و هواداران حزب جمهوری اسلامی به شهادت رسیدند که ضربه مهمی به توان این جریان فکری در مجلس محسوب شد. به طوری که مجروحین حادثه با حضور در مجلس تلاش کردند تا مانع از کاهش حد نصاب تشکیل مجلس شوند.

پی نوشته ها :

1- روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، نگرشی به اولین دوره مجلس شورای اسلامی، تهران : 1364، صفحات مختلف .

2- چگونگی انتخاب اولین نخست وزیر جمهوری اسلامی ایران و مکاتبات رجایی با بنی صدر ، تهران : روابط عمومی نخست وزیری ، 1360 .

3- روزنامه کیهان ، مورخ 15/12/1358 .

4- روابط عمومی مجلس شورای اسلامی ، همان، مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی ،جلسه 27(مورخ 8 مرداد 1359 ) .

5- غلامرضا خواجه سروی ، تعارضات جناح های سیاسی دوره اول مجلس شورای اسلامی ،فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق(ع) ،سال اول ، شماره 1 (پاییز74)، ص 122.

6- روابط عمومی ، همان .

علی جان مرادی جو

بخش تاریخ ایران و جهان تبیان