İranın Eski Mezhep ve Dinleri-1

Üç yüzyılda İran’ın eski mezhep ve dinleri bir anda ortadan kalkmışdır. Zerdüştlük, Mânîheizm, Mazdek, Hıristiyanlık, Yahudilik aynı şekilde Budizm gibi tüm dinlerin İran’ın uzak doğusundaki bölgelerde takipçileri vardı. Bu takipçilerin sayısı farklı bölgelerde farklı oluyordu ve faaliyetleri, IV/X. ve V/XI. yüzyıllara, hatta kimi dinlerin faaliyetleri, son yüzyıllara kadar devam etti. Bu dinlerin kalmış olması ve gitgide zayıflamaları, onlara ait bazı inançların İran’da İslâm dönemindeki dinlere de nüfuz etmesi söz konusu oldu, Kerrâmiyye ve Mânîheizm gibi bazı inançları gibi. Ya da Şiî mezhebinden bir grupta var olan beklenen Mehdi inancı veya Hulûliyye inançları gibi.

Bu üç yüzyılda İslâmî mezhepler, ister İran’da ister İran dışında olsun eşine az rastlanır bir hızla yayılıyor ve revaç buluyordu. Müslümanların bu alandaki ihtilafları, öyle bir dereceye ulaştı ki Müslümanların inanç sisteminin dışında olan ihtilaf, fırka ve aykırılıkların bir çoğunun bu üç yüzyılda meydana geldiğini ve başka fırkaların doğmasına da bunların yol açtığını söylememiz mümkündür. Bu işin sebebi, İslâmî dönemin ilk zamanlarında Müslümanların özellikle de Arap olmayan Müslümanların henüz İslâm dininin gerçeklerini inceleme gereklerini yerine getirme, özellikle de eski dinleri arasından sıyrılıp eski inançları arasından İslâmî inançları bulma peşinde olmalarıydı. Bu arada siyasî ihtilaflar, Müslümanların hilafet ve imamet, iman ve küfrün sınırı ve gereği, dinî ve dünyevî yükümlülüklerin nasıl yerine getirileceği vb. konular, bu üç yüzyılda devam etti. Değişik gruplar arasından birkaçı her alanda diğerlerine üstün gelip inançları, Müslümanlar arasında kabul konusu oldu. Bu sonuç, IV/X. ile V/XI. yüzyıllarda meydana geldi. Nitekim her alanda mezhepler ortaya çıkıp gerek fıkıh gerek Kur’ân okunuşu (kıraat) veya siyasî konular ile kelâmî konular kabul edilebilir bir hal aldı. Bir kısım mezhepler ise bu arada zayıflayıp git gide ortadan kalktı.

Bu tartışmaların, Müslümanların bu dönemdeki etraflı bir dinî edebiyatın ortaya çıkmasına sebep olmasından da öte Müslümanların düşüncelerinde, fikrî üsluplarında ve sonuçta şiir ve nesirde de etkin bir hale geldiği açıktır.

İranlılar, bu büyük ve kapsamlı münakaşalarda sadece tarafsız kalmamakla yetinmediler, İslâmî medeniyetin diğer alanlarında olduğu gibi, bu alandaki geniş ve esaslı bir pay sahibi de oldular. Hatta kesin olarak şunu da söylemek mümkündür: İslâmî mezheplerin geneli, özellikle II/VIII. yüzyıl başlarından IV/X. yüzyıl başlarına kadar Irakı Arab’da ve İran topraklarında ortaya çıktı ve yavaş yavaş diğer Müslüman milletlerin kabulünü de kazandı.

Bu farklı ve değişik mezhepleri ve onlar yüzünden baş gösteren münakaşaları söz konusu etmek, sözü çok uzatacağından onlar hakkında özet birkaç söz söyleyip geçmek daha iyi olacaktır.

İran Tarih ve Medeniyeti

Yazdır

Arkadaşlarına gönder

Yorumlar (0)