آسیب شناسی قرآنی از مجالس افطاری
یکی از کارهای ارزشمند و زیبایی که در فرهنگ و آموزه های اسلامی بر آن تأکید و سفارش فراوانی شده است، اطعام مومنین است. ثواب های فوق العاده ای که در متون و منابع روایی برای این عمل خدا پسندانه ذکر شده، هر انسانی را به تکاپو برای انجام این عمل زیبا وا می دارد، بخصوص در فصول خاصی از سال که مومنین در ضیافت الهی قرار دارند با توجه به اینکه ثواب دو چندانی برای آن ذکر شده، بازار پذیرایی و میزبانی از مهمانان خدا رنگ و بوی دو چندان می یابد.
جایگاه و اهمیت اطعام المومنین در اسلام
از جمله کارهای ارزشمندی که در فرهنگ اسلامی مورد سفارش می باشد، اطعام به مومنین است. این رفتار اخلاقی، نشأت گرفته از روح انسان دوستی و مهرورزی می باشد. اهمیت این موضوع تا به آنجا است که، در قرآن کریم به صراحت از کسانی که در این خصوص کوتاهی می ورزند نکوهش می شود و حتی کسانی که حاضر نیستند دیگران را به اطعام مستمندان تشویق نمایند را در زمره ی منکرین روز قیامت معرفی می نماید: «أَ رَأَیْتَ الَّذی یُكَذِّبُ بِالدِّین، فَذلِكَ الَّذی یَدُعُّ الْیَتیمَ، وَ لا یَحُضُّ عَلى طَعامِ الْمِسْكینِ؛ [سوره ماعون، آیات3-1] آیا كسى كه روز جزا را پیوسته انكار مى كند دیدى؟ او همان كسى است كه یتیم را با خشونت مى راند، و (دیگران را) به اطعام مسكین تشویق نمى كند!».
منظور از دین در اینجا «جزا» یا «روز جزا» است، و انكار روز جزا و دادگاه بزرگ آن، بازتاب وسیعى در اعمال انسان دارد كه در این سوره به چند قسمت از آن اشاره شده است از جمله: راندن یتیمان با خشونت، و عدم تشویق دیگران به اطعام افراد مسكین است. [1]
اهمیت فوق العاده اطعام به مومنین در ماه مبارک رمضان
همان طور که در مطالب پیشین نیز بیان شد، متون روایی حاکی از اهمیت و توجه فوق العاده اطعام به دیگران دارد. در روایتی زیبا از کتاب من لا یحضره الفقیه از امام صادق (علیه السلام) این اهمیت به روشنی قابل روئیت است.
از امام صادق (علیه السّلام) نقل شده است که فرموند: «سدیر در ماه رمضان بر پدرم (علیه السّلام) وارد شد، پدرم به او فرمود: اى سدیر، آیا میدانى كه این چه شب هایى است؟ پس سدیر گفت: آرى، فدایت شوم، این شب هاى ماه رمضان است، بفرما منظور چیست؟ پس پدرم به او فرمود: آیا مى توانى در هر شبى از این شب ها ده بنده از اولاد اسماعیل (علیه السّلام) را آزاد سازى؟ سدیر گفت: پدر و مادرم به فدایت، مال من به این كار نمى رسد. پس پدرم همچنان از شمار آن بندگان می كاست، تا به یك بنده رسید، و سدیر در هر نوبت مى گفت: توانائى آن را ندارم. پس پدرم به او فرمود: آیا توان آن را ندارى كه در هر شبى مرد مسلمانى را به افطار فراخوانى؟ گفت: آرى، و ده مرد را. آنگاه پدرم (علیه السّلام) به او فرمود: منظور من همین بود اى سدیر، زیرا افطارى دادنت به برادر مسلمانت با آزاد كردن بنده اى از اولاد اسماعیل (علیه السّلام) برابر است».[2]
آداب و احکام اطعام به مومنین
این عمل خداپسندانه و اخلاقی همانند بسیاری از اعمال عبادی برای اینکه دارای اجر و مزد اخروی شود در آموزه های اسلامی دارای آداب و احکام خاص می باشد، که در ادامه به بعضی از این موارد اشاره می کنیم:
1-خالص کردن عمل برای خدا، و پرهیز از چشم و هم چشمی
در فرهنگ و منابع اسلامی اولین و مهمترین شرط قبولی اعمال به درگاه الهی، خالص کردن آن برای خدای متعال است. کما اینکه در مکتب اخلاق اسلامی نیز ملاک ارزشی بودن افعال، قرب آور بودن آن می باشد.
اطعام مومنین نیز از این قاعده مستثنی نبوده و از اینرو همگان ملزم به رعایت آن هستند. بهترین الگوی قرآنی اخلاص، ذوات مقدسه ای هستند که، همواره کارهای خویش را برای خدای متعال خالص می نمودند و از کسی در قبال احسان خود اجر و مزدی نمی طلبیدند: «یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخافُونَ یَوْماً كانَ شَرُّهُ مُسْتَطیراً وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْكیناً وَ یَتیماً وَ أَسیراً إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُریدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُورا؛ [سوره انسان، آیات 9 -7] آنها به نذر خود وفا مى كنند، و از روزى كه شرّ و عذابش گسترده است مى ترسند، و غذاى (خود) را با اینكه به آن علاقه (و نیاز) دارند، به «مسكین» و «یتیم» و «اسیر» مى دهند! (و مى گویند:) ما شما را بخاطر خدا اطعام مى كنیم، و هیچ پاداش و سپاسى از شما نمى خواهیم!»
2-از منت گذاری اجتناب شود
یکی دیگر از آداب و احکام پذیرایی از مومنین، اجتناب از منت گذاری و به رخ کشیدن نیکی و اطعام به دیگران است. اگر کاری برای رضای خدا و برای نیل به درجات عالی اخلاقی و انسانی صورت می گیرد، نباید آن را با منت گذاشتن و به رخ کشیدن نیکی خود به دیگران، ضایع و خراب کرد. چه بسا بعضی افراد به واسطه غلبه هواهای نفسانی، این کار نیک خود را مبدل به خسران نمایند. از این رو خدای متعال همگان را اینگونه سفارش می فرماید: «كسانى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى كنند، سپس به دنبال انفاقى كه كرده اند، منت نمى گذارند و آزارى نمى رسانند، پاداش آنها نزد پروردگارشان (محفوظ) است و نه ترسى دارند، و نه غمگین مى شوند. گفتار پسندیده (در برابر نیازمندان)، و عفو (و گذشت از خشونت هاى آنها)، از بخششى كه آزارى به دنبال آن باشد، بهتر است و خداوند، بى نیاز و بردبار است. اى كسانى كه ایمان آورده اید! بخشش هاى خود را با منت و آزار، باطل نسازید! همانند كسى كه مال خود را براى نشان دادن به مردم، انفاق مى كند».[4]
3-پرهیز از اسراف و تبذیر
اسراف و تبذیر از جمله آسیب های اخلاقی مجالس اطعام و مهمانی است. در فرهنگ و اخلاق اسلامی به شدت از این رویه ی غیر اخلاقی مذمت شده و برای آن آثار و پیامدهای خطرناکی ذکر شده است. گاهی اوقات چشم و هم چشم، خودنمایی و ریا کاری و در مواردی نیز سوء مدیریت اقتصادی باعث گرفتار شدن در دام اسراف و هدر رفت نعمت های ارزشمند الهی در این مجالس می شود. آموزهای اسلامی با نشان دادن راه اعتدال و میانه روی در همه مراحل زندگی، راه مقابله و گرفتار نشدن در این گناه شوم را به همگان نشان داده است. « وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ یَكُونَ الرَّسُولُ عَلَیْكُمْ شَهیدا؛ [سوره بقره، آیه 143] و اینچنین شما را امتى میانه ساختیم تا بر مردمان گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد».
در فرهنگ قرآن کسانی که به اصل اعتدال و میانه روی در زندگی توجه نمی کنند، برادران شیطان و انسان های ناسپاس معرفی شده اند. «إِنَّ الْمُبَذِّرینَ كانُوا إِخْوانَ الشَّیاطینِ وَ كانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ كَفُوراً؛ [سوره اسراء، آیه 27] همانا ریخت و پاش كنندگان- كسانى كه مال را به گزاف تباه مى كنند- برادران شیطان هایند و شیطان خداوند خویش را ناسپاس است».
سخن آخر:
با توجه به اهمیت و ارزش اطعام مومنین بخصوص در ایام ضیافت الهی، سزاوار است با رعایت آداب و اخلاق اسلامی زمینه بهره مندی بیشتر از توفیقات این ماه خدا را از آن خود نماییم.
پی نوشت ها:
[1]. تفسیر نمونه: ج 27، ص358.
[2]. من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص134، ح1953.
[3]. سوره بقره، آیات 264-262.
