تفسیر تنزیلی (۳)
در گفتوگو با حجت الاسلام عبدالکریم بهجت پور مولف کتاب «تفسیر تنزیلی: مبانی، اصول، قواعد، و فوائد»
بخش قبلی را اینجا ببینید
* روش درست تشخیص ترتیب نزول کدام است؟
زمانی که تفسیر به ترتیب نزول را شروع کردم، دو جریان دیگر نیز درباره ترتیب نزول قرآن وجود داشت؛ یکی گروه شرقشناسان بودند که به اعتقاد آنها، از طریق تشخیص تاریخ نزول هر قطعه از وحی میتوان سیر جریان قرآن را فهمید. آنها در این عرصه دانشی به نام "کرونولوژی (تاریخ نگاری)" را مطرح کردند تا به وسیله آن، واحدهای نزول قرآن را مورد بحث قرار دهند. این تاریخگذاری قرآن، میخواهد بگوید که زمان نزول هر قطعه از وحی چگونه است.
به نظر من، این علم باید برداشته شود، چراکه ما میخواهیم به طور واقعی گزارش دهیم. حضرت علی - علیه السلام - و ابن مسعود، از صحابی برجسته نبی مکرم اسلام - صلی الله علیه و آله - افتخار میکردند که میدانند هر آیه کجا و درباره چه کسی نازل شده، ولی متأسفانه امروز اسنادی دراین باره در اختیار نداریم و اگر هم در این عرصه ورود یابیم، جز در مواردی اتفاقی، چیزی به دست نمیآوریم.
مسأله دیگر در عرصه مذکور این است که با ورود در این عرصه، دنبال چه هستیم؟ سوال این است که جامعه چطور و با چه فرآیندی متحول شد؟ برای پاسخ به این پرسش، زمان مهم نیست، بلکه کیفیت پشت سرهم قرار گرفتن مفاهیم، مهم میباشد. زمانی که مومنان به مفاهیم اسلامی وصل شدند، مباحث بعدی مانند قیامت، رسالت و... نیز در میان آنها مطرح میگردد. بنابراین، دیدگاه شرقشناسان در این کتاب رد شد.
تفسیر به ترتیب نزول ملتزم به توقیفی بودن چینش آیات درونی سورهها میباشد. ممکن است در سورهها کسی قائل به توقیفی بودن چینش سورهها در مصحف نباشد، ولی قطعاً آیات به دستور پیامبر - صلی الله علیه و آله - و به همان شکل طبیعی نزول در سورهها قرار گرفته، چراکه به آن تحدی شده و در زمان حیات مبارک پیامبر اکرم - صلی الله علیه و آله - تثبیت شده است. در گزارشاتی که از مصاحف صحابه میباشد، اختلافی در چینش آیات گزارش نشده است.
*تکنیکهای عملیاتی در یک تفسیر، چه چیزهایی است؟
بعد از مطرح کردن اصول در این کتاب، پیرامون ضوابط نیز بحثهای زیادی مطرح شده. این که چگونه انسجام درونی سورهها و آیات را منسجم کنیم؟ چگونه بین سورهها و سورههای قبل در ترتیب نزول ارتباط برقرار کنیم؟ در این سبک تفسیری، سیاق چقدر ارزش دارد؟ چگونه روایات تفصیلی را در خدمت فهم آیات قرار دهیم؟ چگونه اسباب نزول را دخالت داده و مشکلات پیشِ رو درباره اسباب نزول را حل کنیم؟ اینها تکنیکهای عملیات تفسیر است.
* فوائد روش تفسیر تنزیلی قرآن کریم ونقش آن در استخراج مدل قرآنی فرهنگسازی چیست؟
در انتهای کتاب، بخشی با عنوان «فوائد» وجود دارد که در این بخش، 14 فایده روش تفسیر تنزیلی قرآن کریم مطرح شده. فوائد تفسیر قرآن به ترتیب نزول دو دستهاند: نخست این که ما باید قرآن را به ترتیب نزول تفسیر کنیم تا به فایدههایی برسیم، دیگر این که لازم نیست ما قرآن را به ترتیب نزول تفسیر کنیم، اما باید به ترتیب نزول توجه داشته باشیم.
در فوائد بخش نخست که ترتیب نزولی سورهها اصل قرار داده شده، برای عرصهای می باشد که به حوزه فرهنگ و فرهنگسازی مربوط است. مهندسی فرهنگ یا مهندسی فرهنگی دو مقوله مهم اجتماعی و مردمشناسی است. مسائلی که در این عرصه مطرح میباشد، این است که چگونه زمینهای فرهنگی بسازیم؟ یا اینکه مسألهای را فرهنگ کرده و آن را مطرح، ارزشگذاری، تثبیت و مراقبت کنیم؟ در مرحله فرهنگسازی برای اینکه این اتفاق بیافتد باید ببینیم قرآن دقیقاً چه کرده که لازمه این کار رعایت ترتیب نزول میباشد. در عرصه فرهنگ، گاهی میخواهیم ببینیم مجموعهای از مفاهیم چگونه شکل گرفتهاند یا مسألهای مانند نماز چگونه فرهنگ شده است؟
در فوائد بخش دوم، باید تفسیر موضوعی را بر اساس ترتیب نزول انجام دهیم؛ این که پیامبر - صلی الله علیه و آله - به عنوان نقش هدایتگری جامعه، در این مسیر با چه چالشهایی روبرو بوده؟ پیامبر - صلی الله علیه و آله - در مسیر تحول مردم با چه مشکلاتی مواجه شده که خداوند ایشان را راهنمایی کرده؟ برای اینکه رابطه بین مفاهیم را که به پیامبر - صلی الله علیه و آله - گفته شده و سیر تحولی را که در پیش بوده بفهمیم، باید ترتیب نزول را بررسی کنیم. اگر کسی به دنبال مهندسی فرهنگی بر اساس قرآن میباشد، باید بداند که تنها راه، توجه به ترتیب نزول است. ما از طریق ترتیب نزول میتوانیم این گره بزرگ را باز و مدل قرآنی فرهنگسازی را در مقولات مختلف استخراج کنیم.
این فایده کمی نیست که با این روش گره را از جلوی پای مسئولان و مدیران برداریم و بدانیم در عرصه فرهنگ سازی میان نتایج به دست آمده در جامعه پیامبر - صلی الله علیه و آله - و عصر امروز، اختلاف در محتوا نیست بلکه اختلاف در روش است.
* دیدگاه علما و مفسرین فعلی راجع به تفسیر تنزیلی چیست؟
در بین مفسرین و بزرگان، به تقریظی از حضرت آیت الله مرعشی نجفی (ره) رسیدم، ایشان در یکی از تفاسیر در مدح کار نویسنده نوشتند: ایشان کار بزرگی کرده و آن این که تناسب سوره ها را براساس ترتیب نزول گزارش داده، که این امر، انقلابی در فهم است. در تفسیر شریف تسنیم اثر حضرت آیت الله جوادی آملی نیز ایشان در تفسیر قرآن به قرآن وقتی بحث می کنند، می فرماید، «بعضی از اینها فقط با توجه به ترتیب نزولش فهمیده می شوند»؛ یعنی آیه را با توجه به آن آیه در سیر نزول، می توانیم سیر منطقی اش را بفهمیم.
* روش تفسیر تسنیم، نزولی است؟
نه، اما ایشان به این روش توجه داشته و گاهی آن را ذکر می کنند.
شاطبی از بزرگان اهل سنت از اصولیون و صاحبان مباحث فکری عمیق اهل سنت می باشد. وی بیان داشته که فهم هیچ سوره ای بدون فهم سوره قبلی محقق نمی شود، چون سوره ها به ترتیب ، نزول یافته اند. علامه طباطبایی (ره) در کتاب «قرآن در اسلام»، بیان داشته که تفسیر به ترتیب نزول اقدام مفیدی است اما این قدر نیست که به خاطر آن تفسیر بنویسیم. کم و بیش در بین بزرگان ما این سبک مطرح بود، اما چون خروجی و مدیریت این کار دست کسانی نبود که کار را به صورت کامل از آب در آورند، یا از نظر اعتقادی بتوان به آنها اعتماد کرد، توجه جدی در این عرصه صورت نگرفته است. در واقع این سبک مورد غفلت قرار گرفت و مهمترین مسأله این بود که نیاز روششناختی در مطالعات اسلامی احساس نمیشد.
بخش بعدی را اینجا ببینید
منبع: خبرگزاری حوزه (با قدری تصرف)