لحظه ای درنگ در یک صلحِ تأمّل برانگیز تاریخی

جریان صلح حسنی و قیام حسینی، همواره مورد توجّه اندیشمندان و علاقمندان به تاریخ اسلام بوده است؛ چگونه می توان دو عملکرد و سیره مختلف را از دو امام و حجّت الهی یعنی امام حسن مجتبی و امام حسین علیهماالسّلام، تحلیل و هضم کرد؟ گفته می شود اگر به لحاظ تاریخی، جای این دو امام و حجّت الهی عوض می شد، امام حسین علیه السّلام صلح می کرد و حسن بن علی علیهماالسّلام، قیام؛ آیا همین طور است؟

شخصی به نام ابوسعید خدمت امام مجتبی علیه السّلام عرض کرد: یابن رسول الله، چرا با معاویه صلح کردی در حالی که می دانستی حقّ با شماست و معاویه گمراه و ظالم است؟

امام فرمودند: ای ابوسعید، آیا من بعد از پدرم، امام مردم و حجّت الهی بر ایشان نیستم؟

عرض کردم: بله.

فرمودند: آیا رسول خدا صلّی الله علیه و آله درباره من و برادر من نفرمود: حسن و حسین امام هستند چه قیام کنند چه قیام نکنند؟

عرض کردم: بله.

فرمودند: بنابراین من امامم اگر قیام می کردم و باز هم امامم اگر قیام نمی کردم؛ ای ابوسعید، همان علّتی که بر اساس آن، رسول خدا صلّی الله علیه وآله با بنی ضَمرَه و بنی أَشجَع و با أهل مکه هنگام بازگشت از حُدَیبیّه، صلح کرد، به همان علّت، من با معاویه صلح کردم؛ با این تفاوت که آنها کافر به تنزیل قرآن کریم بودند و معاویه کافر به تأویل قرآن کریم... (1)

در توضیح سخن اخیر امام مجتبی علیه السّلام باید گفت، مقابلان رسول خدا صلّی الله علیه و آله اصل قرآن و نبوّت نبیّ گرامی اسلام را قبول نداشتند ولی مقابلان امام مجتبی علیه السّلام، به ظاهر، قرآن را قبول داشتند امّا در اینکه مراد و منظور خدای متعال از این آیات چیست و اینکه مصادیق آیات چه کسانی هستند، اختلاف نظر جدّی داشتند. همین مضمون در کلامی از امام امیرالمومنین علیه السّلام آمده است. ایشان می فرمایند: جنگ امروز ما سر تأویل قرآن کریم است.(2)

عوامل متعدّدی در موضوع صلح امام مجتبی علیه السّلام دخیل است که به طور کلّی به دو دسته تقسیم می شود: یکی عوامل داخلی و دیگری عوامل خارجی.

امّا درباره عوامل داخلی می توان گفت، خستگی از سه جنگ جمل، صِفّین و نهروان در دوران امیرالمومنین علیه السّلام، ناهماهنگی سپاه، خیانت بعضی از فرماندهان و توطئه های خائنانه توسّط معاویه، از مهمترین عواملی بود که صلح را بر امام مجتبی علیه السّلام تحمیل کرد.

امّا درباره عوامل خارجی، نباید فراموش کرد که اسلام در غربِ خود امپراتوری روم را در پیش رو دارد که به سبب ضربت های سختی که از اسلام خورده بود، منتظر فُرصت مناسبی بود تا ضربت موثّر و تلافی جویانه ای بر پیکر اسلام وارد کند؛ برای همین جنگ داخلی مسلمانان به سود جهان اسلام نبود.(3)

به هر حال، صلح بر امام مجتبی علیه السّلام، تحمیل شد اما آنچه در مقال از اهمّیّت ویژه ای برخوردار است، توجّه به متن پیمان نامه انعقادی میان امام حسن مجتبی علیه السّلام و معاویة بن أبی سفیان می باشد. متن پیمان نامه را که می توان در پنج ماده خلاصه کرد، به این شرح است:

1. حسن بن علیّ علیهماالسّلام حکومت و زمامداری را به معاویه واگذار می کند، مشروط به آنکه معاویه، طبق دستور قرآن مجید و روش پیامبر صلّی الله علیه و آله رفتار کند.

2. بعد از معاویه، خلافت از آنِ حسن بن علیّ علیهماالسّلام خواهد بود و اگر برای او حادثه ای پیش آید، حسین بن علیّ علیهماالسّلام، زمام امور مسلمانان را در دست می گیرد. نیز معاویه حقّ ندارد کسی را به جانشینی خود انتخاب کند.

3. بدعت ناسزاگویی و اهانت نسبت به امیرمومنان علیه السّلام و لعن آن حضرت در حال نماز، باید متوقّف گردد و از علیّ علیه السّلام، جُز به نیکی نباید یاد شود.

4. مبلغ پنج میلیون درهم که در بیت المال کوفه موجود است از موضوع تسلیم حکومت به معاویه، مستثنی است و باید زیر نظر امام مجتبی علیه السّلام مصرف شود.

5. معاویه تعهّد می کند که تمام مردم، أعمّ از سکنه شام و عراق و حجاز، از هر نژادی که باشند، از تعقیب و آزار وی در امان باشند و از گذشته آنان صرف نظر کند و أحدی از آنها را به سبب فعّالیتهای گذشته شان ضدّ حکومت معاویه، تحت تعقیب قرار ندهد... علاوه بر این معاویه تمام یاران علیّ علیه السّلام را در هر کجا هستند، امان می دهد... نیز نباید هیچ گونه خطری از ناحیه معاویه، متوجّه حسن بن علیّ و حسین بن علیّ علیهم السّلام و هیچ کدام از افراد خاندان پیامبر صلّی الله علیه و آله بشود...

در پایان پیمان، معاویه أکیداً تعهّد کرد تمام مواد آن را محترم شمرده دقیقاً به مورد اجرا بگذارد. او خدا را بر این مسئله گواه گرفت و تمام بزرگان و رجال شام نیز گواهی دادند.(4)

امّا امان از پیمان شکنی که خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: «با ائمّه کفر قتال کنید زیرا ایشان پایبند عهد و پیمان خود نیستند» (5) زمانی که معاویه به کوفه درآمد، گفت:

"ألا إنی کنت شرطت شروطاً أردت بها الألفة و وضع الحرب، ألا و إنها تحت قدمی ؛(6) من پیمان نامه ای را امضاء کردم که به هدف ایجاد الفت و فروکش کردن جنگ بود، اکنون که هدف حاصل شد، آن پیمان نامه زیر پای من است."

نتیجه می گیریم که مهمترین اثر صلح تحمیلی بر امام حسن مجتبی علیه السّلام، معرفّی شخصیّت معاویة بن أبی سفیان بود که در تاریخ ماند و همه فهمیدند که معاویه، آدم قابل اعتمادی نیست و پای هیچ عهد و پیمانی نمی ماند.

پی نوشت:

1. صدوق، محمّد بن علی بن حسین بن بابویه، علل الشّرایع، موسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ اوّل، 1408ق، بیروت، باب 159، حدیث2.

2. نهج البلاغة صبحی صالح، بخش خطبه ها، کلام 122.

3. سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، موسسه امام صادق علیه‌السلام، چاپ چهاردهم، 1381ش، ص 97.

4. همان، ص113.

5. توبه/12، قاتلوا ائمّة الکفر إنّهم لا أیمان لهم.

6. جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم السّلام، انتشارات انصاریان، قم، چاپ ششم، 1381ش، ص164.

بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان

مطالب مرتبط:

ویژه ‌نامه های شهادت امام حسن مجتبی علیه‌السلام

نماهنگ های شهادت امام حسن مجتبی علیه‌السلام

نواهنگ های شهادت امام حسن مجتبی علیه‌السلام