بی گناه ترین متّهم در قتل یک خلیفه

تاریخ پُر است از وقایعی که اگر کسی بدون مطالعه حوادث پیشین، آنها را ورق بزند دچار شگفتی و ناباوری می شود. ماجرای کشته شدن خلیفه سوم، عثمان، و نیز کفن و دفن او از جمله حوادثی است که شخص ناآشنا را به تعجب وا می دارد. در اینجا اندکی به این واقعه می پردازیم و در ضمن آن با محل دفن عثمان و جریانات مربوط به مرگ او نگاهی می کنیم و نشان می دهیم کسی که متهم اصلی قتل عثمان معرفی شد – یعنی امام علی علیه السلام – از همه بی گناه تر بوده است.

مرگ غیرطبیعیِ خلیفه

در حقیقت عثمان به مرگ طبیعی نمرده است. قیام و انقلاب مردمی سبب قتلش شد. اموال فراوانی که از بیت المال به بستگان خود می بخشید و افراد ظالمی را که بر مردم، استاندار می نمود و شکنجه هایی که علیه مخالفان خود روا می داشت و بی عدالتی ها و نظام طبقاتی که ایجاد کرده بود، مردم را به ستوه آورد. مردمی که برای اعتراض آمده بودند دو بار او را محاصره کردند و هر بار که با وعده های او، راضی می شدند، قاصدی مخفی از حکومت را در راه می یافتند که به استاندارشان حرفی خلاف وعده اش نوشته بود. مردم خشمگین سرانجام متوجه می شدند که کارها زیر سر مروان است که یکی دیگر از بستگان متنفذ دربار است و عثمان هم با حمایت های دائمی خود از مروان و جریانات پُر کش و قوسی که در این زمان به وقوع پیوست سرانجام کشته شد. این قتل در نظر مردم کار ناپسندی نبود و به حدی از او خشمگین بودند که حتی تشییع جنازه و تدفین شایسته ای هم از او نشد.

نارضایتی مردم و سرسختی عثمان اوضاع را روز به روز وخیم تر می کرد و انقلابیون عثمان‏ را در محاصره قرار داده بودند و بر او فشار آورده بودند كه یا تغییر روش بدهد یا استعفا كند. در این میان امام امیرالمومنین علی علیه السلام یگانه كسى كه مورد اعتماد طرفین و سفیر فی ما بین بود و نظریات هر یك از آنها را علاوه بر نظریات خود به طرف دیگر مى‏گفت.(1) [علیرغم اینکه امام علی علیه السلام، عثمان را غاصب خلافت و مقام وصایت خویش می دانست، با این حال] از نصیحت و خیرخواهى دریغ نمى‏كرد؛ در وقتى كه عثمان محصور بود، هم راه صلاح را به او نشان داد و هم به او آب‏ و آذوقه رساند.(2)

سرانجام عثمان کشته شد اما جنازه او همچنان بر زمین بود به طوری که سه روز طول کشید. [مردم چنان خشمگین بودند که خانواده اش می ترسیدند او را دفن کنند] سرانجام از امام علی علیه السلام برای دفن او اجازه گرفتند و ایشان اجازه دادند اما مردم در سر راه، جنازه را سنگباران می کردند که امام علی علیه السلام با پیام خود آنها را از توهین به جنازه باز داشتند. جنازه او در خارج از بقیع در باغی که گفته می شود محل دفن یهودی ها بوده دفن شد. (3) سال ها بعد در زمان سلطنت معاویه، دستور رسید که دیوار آنجا خراب شود و اموات در آنجا دفن شود تا به این وسیله قبر عثمان هم داخل بقیع حساب شود.

محل دفن عثمان در قرن های مختلف معین بوده و مانند بقیه قبور معروف بقیع دارای بارگاهی بزرگ بوده که تا قبل از تخریب قبور توسط وهابیان هم موجود بوده است.

تحلیلی صادقانه از صادقترین شاهد عینی

صادق ترین شخصی که بخواهد جریانات عثمان را برایمان روشن کند، مولایمان امیرالمومنین علی علیه السلام است که در اینجا به دو کلام ایشان توجه می کنیم:

اول: من وضعش را در چند جمله برای شما خلاصه می کنم: او به جور و اسراف حکومت راند و شما هم بیش از حدّ بی تابی کردید. برای خدا حکم حقی است درباره او که جور و اسراف داشت و برای شما که خارج از حد عمل کردید.(4)

دوم: اما بعد، شما را از وضع عثمان آگاه می کنم چنان که شنیدنش چون دیدنش باشد: مردم از او عیب جویی کردند و من فردی از مهاجران بودم که اکثرا از او می خواستم رضای مردم را جلب کند و کمتر در پی سرزنشش بودم. سبک ترین برنامه طلحه و زبیر درباره او تندوری و نرم ترین کارشان فشار آوردن به او بود. عایشه هم ناگهان در حق او خشم گرفت، آنگاه عده ای بر کشتن او مهیا شدند و او را کشتند و مردم بدون اکراه و اجبار بلکه از روی میل و اختیار با من بیعت کردند.(5)

مطالعه خطبه 240 و نامه های 6 و 9 و10 و 28و 37 و 54 و 58 و 64 نهج البلاغه را هم به علاقمندان توصیه می کنیم.

گرگ صفتانِ فرصت طلب

نکته تأمل برانگیز تاریخی آن است که عایشه اولین کسی است که به عثمان «نعثل» گفت (به معنای پیرمرد احمق یا مرد ریش دراز) و می گفت: نعثل را بکشید(6) اما خود عایشه بعدها به همراه طلحه و زیبر و عده ای دیگر در حکومت امیرالمومنین علی علیه السلام شورش کردند و بهانه شان خونخواهی عثمان بود در حالی که خود جزو آتش بیاران آن معرکه بودند!

همچنین در زمان زنده بودن عثمان، معاویه که با نیروى عظیم خودش در شام بود و از فتنه و مقدمات و نتایج آن هم آگاه بود، عمدا از فرستادن کمک به عثمان خودداری کرد تا بعدا بتواند از مرگ او بهره برداری كند. خبر قتل عثمان که رسید، فریاد «واعثماناه» را بلند كرد، پیراهن عثمان را بر چوب كرد و بر منبر گریه كرد و اشك ها از مردم گرفت و این آیه قرآن را شعار قرار داد: «وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً»(7) و صدها هزار نفر دعوت او را براى خونخواهى عثمان اجابت كردند.

اگر امام نبود...

نقش امام علی علیه السلام به عنوان کسی که با نصیحت های خود به عثمان و با آرام کردن مردم انقلابی نهایت سعی خود را در جلوگیری از این حادثه ایفا نمود، بی بدیل است. اگر حمایت های امیرالمومنین علیه السلام نبود، عثمان خیلی زودتر از اینها کشته شده بود و نیز ممکن بود مردم حتی به جسد او هم توهین کنند. این است نمونه ای از بزرگواری های اولیای خدا حتی در مقابل کسانی که به ایشان ستم روا داشته اند.

پی نوشت:

1) مجموعه آثار شهید مطهری، ج16، ص477.

2) مجموعه ‏آثار استاد مطهرى، ج‏17، صفحه 434.

3) تاریخ الطبری، ج3، ص438.

4) نهج البلاغه، خطبه 30، ترجمه استاد حسین انصاریان.

5) نهج البلاغه، نامه اول، ترجمه استاد حسین انصاریان.

6) تاریخ الطبری، ج3، ص476 و الکامل فی التاریخ، ج3، ص 206.

7) اسراء/33.

روح الله رستگار صفت            

بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان