نسل نو و امام صادق علیه السلام جوان و امام
نگاه مهربان امام صادق علیه‌السلام به جوانان، همراه با بزرگداشت شخصیت، تكریم استعدادها و صلاحیتها، احترام به نیازها و توجه به قلبهاىپاك و زلال آنان بود و اقبال جمع جوانان به سوى امام علیه‌السلام فرایند عملكرد و رفتار متین، محبتآمیز، حكیمانه و سرشار از خلوص و عاطفه آن حضرت بود، بدان حد كه سخنش بر اریكه دل آنان مىنشست،زیرا گرایش جوان به خوبى، نیكى و زیبایى بیشتر و سریعتر ازدیگران است. پدیدهاى كه امام بدان اشاره نموده مىفرماید: «انهم اسرع الى كل خیر» (1) جوانان زودتر از دیگران به خوبیها روى مىآورند.
رفتار و سخن امام صادق علیه‌السلام ترجمان حقیقى این گفته رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله است كه فرمود: «اوصیكم بالشبان خیرا، فانهم ارق افئده» (2) سفارش مىكنم شما را كه، با جوانان به خوبى و نیكویى رفتار كنید، چرا كه آنان نازك دل و عاطفىترند.
رنگ خدایى بپذیرید! و چه رنگى از رنگ خدا بهتر است؟
امام ضمن توجه به روح لطیف و احساس آرمانى جوانان، یاران و نزدیكان خود را نیز به دقت و توجه در این نكات رهنمون مىساخت. از جمله، یكى از یاران امام به نام «مؤمن طاق» (3) براى پیامرسانى و تبلیغ دین، مدتى را در شهر بصره گذراند. وقتى كه به مدینه بازگشت، خدمت امام صادق علیه‌السلام رسید،
حضرت از او پرسید: به بصره رفته بودى؟
- آرى!
- اقبال مردم را به دین و ولایت چگونه دیدى؟
- به خدا اندك است! مىآیند ولى كم!!
- جوانان را دریاب، زیرا آنان به نیكى و خیر از دیگران پیشتازترند. (4)
گزیدهاى از منشور جوان را در اندیشه صادق آل محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله مرور مىنماییم:
جوانى «فرصت نیكو» و «نسیم رحمت» است كه باید به خوبى از آن بهره جست و با زیركى، ذكاوت و تیزبینى آن نعمت خداداد را پاس داشت; زیرا كه این فرصت، «ربودنى» و «رفتنى» است و ضایع ساختن آن، چیزى جز غم، اندوه و پشیمانى را براى دوران پساز آن به ارث نمىگذارد.
زندگى كوتاه است و راه كار دراز و فرصت زودگذر! تنها سرمایه گرانبهاى ما وقت است كه بازگشتى ندارد، از این رو بزرگترین فن بهتر زیستن، بهره جستن از فرصتهاى بىنظیرى است كه برما مىگذرد; این سخن امام صادق علیه‌السلام را باید جدى گرفت: «من انتظر عاجله الفرصه مواجله الاستقصاء سلبته الایام فرصته،لان من شان الایام السلب و سبیل الزمن الفوت» (5) به هركس فرصتى دست دهد و او به انتظار بدست آوردن فرصت كامل آن را تاخیر اندازد، روزگار همان فرصت را نیز از او برباید، زیرا كار ایام، بردن است و روش زمان، از دست رفتن.
آدمى با ورود به دوران جوانى به دنبال «هویت» جدیدى مىگردد; آن احساس نسبتا پایدار از یگانگى خود، از این كه: «من كه هستم و كه باید باشم؟» كه دستیابى به آن، به فرد امكان مىدهد كهارتباطات خود را با خویشتن، خدا، طبیعت و جامعه تنظیم دهد.
در این مرحله هویتیابى نقش «آگاهى و بینش» بسیار مؤثر وكارساز بوده، بر «رفتار و عمل» پیشى دارد، در این دوران، ممكن استسرگردانى در هویتسبب گردد كه جوان نسبتبه كیستى خود و نقش اجتماعى خود دچار تردید گردد و این شك ضمن برهم زدن هماهنگى و تعادل روانى، او را به «بحران هویت» بكشاند، بحرانى كه جوان به پیرامون اهداف بلند مدت، انتخاب شغل،الگوهاى رفاقت، رفتار و تمایل جنسى، تشخیص مذهبى، ارزشهاىاخلافى و تعهد گروهى با تردید و شك خواهد نگریست.
در شكلدهى هویت، «معرفت دینى» نقش مهمى را ایفا مىكند و درواقع، دین مىتواند تكیه گاه جوان و رهایى دهنده او از اینبحران باشد; البته «دانش»، «كار و تلاش» نیز در ساماندهىهویت او كارساز است. (6)
بنابراین، جوان باید رنگ خدایى گیرد تا هویتش خدایى گردد،«دین» همان «رنگ خدا» است كه همگان را بدان دعوت مىكنند: "صِبغَةَاللهِ وَ مَن اَحسَنُ مِن اللهِ صِبغَةً"(7) ; رنگ خدایى (بپذیرید!) و چه رنگى از رنگ خدا بهتر است؟
امام صادق علیه‌السلام درباره آیه فوقمىفرماید: «مقصود از رنگ خدایى همان دین اسلام است.» (8)
دین به انگیزه جوان در بنا و آراستن هویت او پاسخ مىدهد، چراكه آدمى داراى عطشى است كه فقط با پیمودن راه خدا فرو مىنشنید (9) ; از این رو امام صادق علیه‌السلام، یادگیرى بایدها و نبایدها و اندیشههاى سبز دین را از ویژگیهاى دوران جوانى مىداند. (10) و گاه نسبت به آن دسته از جوانانى كه «علم دین» نمىدانند و درپىآن نمىروند، رنجیده خاطر مىگردد. (11)
دین اسلام، همان روش زندگى است كه میان زندگى اجتماعى و پرستشخداى متعال پیوند مىدهد و در همه اعمال فردى و اجتماعى براىانسان مسوولیت خدایى ایجاد مىكند، كه این مجموعه عقاید ودستورهاى علمى، اخلاقى، سبب خوشبختى انسان در این سرا و سعادت جاوید در جهان دیگر مىشود.
فهم از دین چگونه است؟ و جوان دین خود را از كه بجوید؟!
آیا هركس مىتواند به فهمى از دین برسد؟!
آیا هر فهمى از دین، صواب و پسندیده است؟!
آیا «فهم دینى» فهم نسبى است و هیچ فهم ثابتى وجود ندارد؟! (12)
و یا آن كه یك تفسیر و قرائت رسمى از دین وجود دارد.
پس از رحلت رسول اكرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، مكتب اهلبیت علیهم‌السلام به عنوان «ثقل اصغر» در جایگاه حقیقى دین خوش درخشید، و لیكن افراد و گروه‌هایى نیز به عللى!! در برابر این اندیشه قرار گرفته، با طرح «قرائت مختلف از دین» به مقابله با معارف معصومان علیهم السلام پرداختند و مع الاسف تاریخ فرهنگ و معارفاسلامى ما همیشه شاهد عرصه گردانى و فریب افكار عمومى از سوى خالقان دیدگاههاى دینى بود.
در عصر امام صادق علیه‌السلام، فراى از رواج مكاتب الحادى و هجوم اندیشههاى یونانى و ایجاد نهضت ترجمه، دیدگاهها و نظریاتگوناگونى در چارچوب «قرائتهاى دینى» طرح گردید، حتى برخى از ارباب فِرق كه خود مدتى در محضر پیشواى ششم شاگردى كرده بودند، به طرح دیدگاه خویش و عنوان دیدگاه برتر و صواب پرداختند و در مقابل منادى، احیاگر و متولى قرائت حقیقى دین، امام صادق علیه‌السلام، ایستادگى كردند و گروهى را به سمت خود كشاندند.
امام در برخورد با این دیدگاهها، خود به افشاى آنها پرداخت و از سویى به تربیت شاگردان همت گمارد تا آنان در عرصههاى مناظره و گفتگو به بافتههاى ایشان پاسخ گویند.
نكتهاى كه بسیار دل امام را مىآزرد، توطئه جذب جوانان از سوىاین فرقههاى منحرف، اما مدعى اسلام بود، به عنوان نمونه، امام صادق علیه‌السلام جوانان را از گرایش به دو فرقه مطرح آن عصر، مرجئه (13) و غُلاة (14) بر حذر مىداشت. امام مىفرمود: «بر جوانانتان از غلات برحذر باشید كه آنها را به فساد نكشانند; زیرا غلات پستترین خلق خدا هستند، اینان عظمت خداى را كوچك مىكنند و ادعاى ربوبیت و خدایى را براى بندگان او قائل هستند.»(15)
به هركس فرصتى دست دهد و او به انتظار بدست آوردن فرصت كامل آن را تاخیر اندازد، روزگار همان فرصت را نیز از او برباید، زیرا كار ایام، بردن است و روش زمان، از دست رفتن
امام با اصل قرار دادن پیشگیرى، ارائه دقیق دین حقیقى و برگرفته از مكتب اهلبیت علیهم السلام را به جوانان توصیهمىكردند تا راه را بر رهزنان اندیشه جوانان سد نمایند، حضرتمىفرمود: «جوانان را دریابید! به آنان حدیث و دین بیاموزید، پیش از آنكه مرجئه برشما پیشىگیرند.» (16)
امام صادق علیه‌السلام همچنین جوانان را مخاطب خود ساخته مىفرماید: «یا معشر الاحداث! اتقواالله و لا تأتوا الروساء، دعوهم حتى یصیروا اذنابا لا تتخذوا الرجال ولائج من دون الله، انا و الله خیر لكم منهم» (17)
"اى جوانان! از خدا پروا كنید و نزد روساى (منحرف) نروید، واگذاریدشان تا (از جایگاه خودساخته خود بیفتند و) به دنباله رو تبدیل شوند، آنان را به جاى خدا همدم خود نگیرید، به خدا سوگند كه من براى شما از ایشان بهترم". آنگاه با دستخود به سینه‌اش زد.
دوستخوب یكى از سرمایههاى بزرگ زندگى و از عوامل خوشبختى آدمىاست و انسان در انس با دوست احساس مسرت مىكند و شادمانى و نشاطرا در گرو همنشین با رفیق مىداند.
«رفیق شایسته»، براى جوان جایگاه خاص خویش را دارد و اهمیتآن به گونهاى است كه در شكل دهى شخصیت او نقش بزرگى ایفا كرده،اولین احساسات واقعى نوع دوستى را در وى ایجاد مىكند.
جوان از یك سو به كشش طبیعى و خواهش دل، عاشق دوستى و رفاقتاست و به ایجاد عمیقترین روابط دوستانه با یك یا چند نفر ازهمسالان خود هست و از طرف دیگر بر اثر احساسات ناسنجیده و عدمنگرش عقلانى ممكن است در دام رفاقت با دوستان نادان و تبهكار افتد (18) ; از این رو خطر وجود دوستان بد و ناپاك، این نگرانىرا در جوان ایجاد مىكند كه «چگونه یك دوستخوب و یكدل راانتخاب كنم؟»
امام صادق علیه‌السلام رفقا را سه نوع مىداند:
1- كسى كه مانند غذا به آن نیاز هست و آن «رفیق عاقل» است.
2- كسى كه وجود او براى انسان به منزله بیمارى مزاحم و رنجآور است و آن «رفیق احمق» است.
3- كسى كه وجودش به منزله داروى شفا بخش است و آن «رفیق روشنبین و اهل خرد» است
. (19)شیوه انتخاب دوست در نگاه پیشواى ششم، این گونه است: «رفاقت، حدودى دارد، كسى كه تمام آن حدود را دارانیست، كاملنیست، و آن كس كه داراى هیچ یك از آن حدود نیست، اساسا دوستنیست:
1- ظاهر و باطن رفیق، نسبت به تو یكسان باشد.
2- زیبایى و آبروى تو را جمال خود بیند و نازیبایى تو را نازیبایى خود بداند.
3- دست یافتن به مال یا رسیدن به مقام، روش دوستانه او رانسبت به تو تغییر ندهد.
4- در زمینه رفاقت، از آنچه در اختیار دارد، نسبت به تو مضایقه ننماید.
5- تو را در مواقع گرفتارى و مصیبت ترك نگوید.»
(20)«دوست آینه تمام نماى دوست» است و دو دوست مثل دو دستاند كهآلایش یكدیگر را مىشویند و به فرموده امام صادق علیه‌السلام: «كسى كهبیند دوستش روش ناپسندى دارد و او را بازنگرداند، با آنكه توانآن را دارد، به او خیانت كرده است.» (21)
امام صادق علیه‌السلام ضمن تاكید فراوان بهانتخاب دوستخوب و پایدارىدر این دوستى، جوانان را از رفاقتبا نادان و احمق پرهیزمىدهد: «كسى كه از رفاقت با احمق پرهیز نكند، تحت تاثیر كارهاىاحمقانه وى قرار مىگیرد و اخلاقش همانند اخلاق ناپسند اومىشود.» (22)
در فرهنگ نورانى حدیثى ما، جوانان را از رفاقت با «بدنامان»برحذر داشته، (23) آنان را به دورى از دوستان خائن و متجاوز وسخن چین ترغیب مىسازند، امام صادق علیه‌السلام مىفرماید: «از سه طائفه مردم كنارهگیرى كن و هرگز طرح دوستى و رفاقت با آن مریز; خائن، ستمكار و سخن چین. زیرا كسى كه براى تو بهدیگرى خیانت كند، روزى نیز به تو خیانتخواهد كرد و كسى كهبراى تو به دیگران ظلم و تجاوز كند، به تو نیز ظلم خواهد كرد وكسى كه از دیگران نزد تو سخن چینى كند، علیه تو نیز نزد دیگران نمامى خواهد نمود.» (24)
جوانان را دریابید! به آنان حدیث و دین بیاموزید، پیش از آنكه بر شما پیشىگیرند
راه و «رسم رفاقت» در ثبات و پایدارى دوستى مؤثر است، گوشهاىاز شیوه آن را در كلام امام صادق علیه‌السلام مىنگریم:
«كمترین حق آن است كه: دوستبدارى براى او چیزى كه براى خود دوست مىدارى. كراهت داشتهباشى در حق او، از آنچه براى خود كراهت دارى. از خشم او بپرهیزى، به دنبال رضا و خشنودى او باشى. با جان و مال و زبان و دست و پایت او را كمك كنى. مراقب و راهنماى او و آیینه او باشى. سوگندش را قبول كنى، دعوتش را اجابت نمایى، هرگاه بیمار شد، به عیادتش بروى و هرگاه فهمیدى حاجتى دارد، قبل از این كه بگوید، آن را انجام دهى، و وى را ناگزیر نكنى كه انجام كار را از تو در خواست كند...» (25)
سخنان و گفتههاى نغز امام صادق علیه‌السلام روح و جان را قوت بخشیده، منشور دستورهاى زندگى و سعادتمندى آن است. امید است جامعه جوان و پرنشاط، هندسه شخصیت و هویت خود را در پرتو معارف اینامام علیه‌السلام ترسیم كرده، خود و جامعه را در سیره ومنش، در مسیر تحقق آرمان جامعه دینى و مدینه آرمانى اهلبیت علیهم السلام، سمت و سو بخشند.
1- بحارالانوار، ج23، ص236.
3- محمدبن على بن نعمان، معروف به «احول» و «مؤمن طاق» ازبزرگان شیعه و از یاران دانشمند امام صادق علیه‌السلام و امام كاظم علیه‌السلام بوده است. خاطره مناظرات اوبا ابوحنیفه زیبا و ماندگار است. همچنین امام صادق علیه‌السلام او را دوست مىداشت. (رجال الشیخ، شیخطوسى، انتشارات جامعه مدرسین، ص296; منتهى المقال، ابوعلىحائرى، انتشارات آلالبیت، قم، ج6، ص 135 و136.)
4- بحارالانوار، ج23، ص236 و237.
5- همان، ج 78، ص 268.
6- روانشناسى نوجوان، اسماعیل بیابانگرد، ص133 و123;روانشناسى رشد با نگرش به منابع اسلامى، دفتر همكارى حوزه ودانشگاه، ج 2، ص 998 992; جوان و رسالتحوزه، تعریف جوانى،میرباقرى، كانون اندیشه جوان، ص 30.
7- بقره، آیه 138.
8- اصول كافى، ج 2، ص 14.
9- نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدى، خطبه 124، ص 122.
10- امام صادق علیه‌السلام مىفرماید: «الغلام یلعب سبع سنین، یتعلم سبعسنین، یتعلم الحلال و الحرام سبع سنین»; فرزند، در هفتسالنخستبازى نماید، در هفتسال دوم آموزش یابد و در هفتسال سوم(جوانى) حرام و حلال را فراگیرد. (وسایل الشیعه، ج 15، ص 194.)
11- امام مىفرماید: «لو اتیتبشاب من شاب الشیعه لایتفقهلادبته»; (تحف العقول، حرانى، ص 302.
12- امروزه «بحث قرائتهاى مختلف از دین» ریشه در نگاهنسبىگرایى به دین دارد كه همان منشا هر منوتیكى است. یعنىبنابراین كه در تفسیر متون و یا در كل فهم آدمى به نسبیت قائلشوند; در نتیجه هیچ فهم ثابت وجود نخواهد داشت و هركس بدونابزار و متد اجتهاد خود را در فهم از دین توانا خواهد دانست!
13- مرجئه در عصر امویان و با كمك آنان شكل گرفت. این فرقهنیت را اصل شمرده و گفتار و كردار را بىاهمیت دانستند، معتقدبودند همان گونه كه عبادت كردن باكفر سودى ندارد، گناه كردن همچیزى از ایمان نمىكاهد و خلیفه را هرچند كه مرتكب گناه كبیرهبود، واجب الطاعه مىانگاشتند. (فرهنگ فرق اسلامى، جواد مشكور، ص406- 401)
14- «غلات» فرقههایى هستند كه در باره ائمه اطهار علیه‌السلام گزافهگویى كرده، آنان را به خدایى رسانیده و یا به «حلول» جوهرنورانى الهى در امامان خود قائل شدند و یا به تناسخ و حلول روحخدایى به كالبد ائمه قائل شدند، ائمه اطهار علیه‌السلام گزافه گویى اینطایفه شیاد را منع و از ایشان بیزارى مىجستند. (همان، ص344-347.)
15- سفینهالبحار، ج 2، ص 324.
16- المحاسن، برقى، ص 605.
17- نورالثقلین، حویزى، ج 2، ص 191; بحارالانوار، ج 24، ص246.
18- رابطه دوستى و محبت، احمد مطهرى، ص 58.
19- تحف العقول، ص223.
20- الامالى، شیخ صدوق، ص397.
21- سفینهالبحار، ج 2، ص59.
22- مستدرك الوسایل، نورى، ج 2، ص 64.
23- وسایل الشیعه، ج3، ص206.
24- تحف العقول، ص326.
25- اصول كافى، ج 2، ص169.
محمد باقر پور امینى، كوثر، ش 40
تنظیم: گروه دین و اندیشه - عسگری
