پرسش

آیا حدیثی داریم كه بگوید مراجع تقلید و علما نایبین امام زمان هستند.

پاسخ

با سلام و احترام
دوست گرامی
مراد از نایب امام(ع) كسی است كه در زمان غیبت آن وجود مقدس، از طرف ایشان سرپرستی جامعه‌ شیعه را بر عهده دارد. نایبان به دو گروه تقسیم می‌شوند:
1. نایب خاص: فردی است كه به طور مشخص و معین از طرف امام معرفی می‌شود. نایبان خاص، چهار نفر بودند كه از سال شروع غیبت(سال 260 هـ .ق) به مدت هفتاد سال(تا سال 329 هـ . ق) نیابت حضرت را بر عهده داشتند. نام آنان، چنین است: عثمان بن سعید عمری، محمد بن عثمان بن سعید عمری، حسین بن روح نوبخی و علی بن محمد سمری.
2. نایب عام: فردی است كه به طور مشخص و معین؛ از طرف امام معرفی نشده است. بلكه دارای صفات و ویژگی‌هایی است كه یك نایب باید داشته باشد(این ویژگی‌ها، علاوه بر اینكه عقل بدان‌ها اشاره دارد، در روایات نیز به آنها اشاره شده است) و این شخص، به نیابت از امام زمان(ع) سرپرستی جامعه شیعه را بر عهده دارد؛ ولی چون به صورت مشخص و به نام از طرف امام معرفی نشده نایب عام نامیده می‌شود.
اكنون باید روشن شود كه كدام گروه از افراد جامعه شیعه مصداق نایب عام هستند و وظیفه سرپرستی بر دوش آنان گذاشته شده است؟
از دیدگاه عقل تنها فقها و مجتهدان جامع شرایط، می‌توانند رهبری و سرپرستی جامعه را عهده‌دار باشند؛ چرا كه جامعه اسلامی باید بر اساس دستور‌های دین اداره شود و لذا زمامدار باید مسلمانی باشد كه نسبت به مبانی و احكام دین، آگاه باشد تا بتواند طبق مقررات اسلامی، جامعه را راهبری كند و این فرد، كسی جز فقیه و مجتهد توانمند در تدبیر جامعه نیست. با رجوع به روایات نیز به روشنی به دست می‌آید كه رهبری و اداره جامعه و نیابت حضرت مهدی(ع) فقط شایسته مجتهد جامع شرایط است و چنین فردی از طرف آن بزرگوار، سكان جامعه را باید در دست بگیرد. در اینجا به برخی از روایات، اشاره شود:
اسحاق بن یعقوب می‌گوید: از محمد بن عثمان عَمری(دومین نایب خاص) خواستم نامه‌ای را كه مشتمل بر مسائلی بود، خدمت حضرت برساند و پاسخ آنها را دریافت كند. توقیع و نامه‌ای از وجود مقدس صادر شد و حضرت پاسخ‌هایی را مرقوم فرمود كه از جمله آن‌ها این سخن است «و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواة حدیثنا فانهم حجتی علیكم و انا حجة الله علیهم؛ در حوادث و رویداد‌هایی كه واقع می‌شود به راویان احادیث ما (علما و كارشناسان دین) رجوع كنید، پس به درستی كه آنان حجت من بر شما هستند و من حجت خدا بر آنانم (تا دیگر عذری برای كسی باقی نماند». (كمال الدین، ج 2، ب45، ح4، وسایل الشیعه، ج17، ب 11، ص 140، ح9).
روشن است كه مراد از حوادث واقعه، پیشامدها و رخداد‌هایی است كه بر جامعه وارد می‌شود و باید به صورت صحیح و طبق نظر دین، از آنها گذر كرد و مصلحت جامعه را در سایه دین درباره آنها مد نظر قرار داد. در این توقیع شریف، حضرت مهدی(ع) امر به مراجعه به راویان و دین شناسان كرده است و آنان را از طرف خود، حجت بر مردم و خلیفه خویش معرفی می‌كند.
در «مقبوله» عمربن حنظله نیز از وجود مقدس امام صادق(ع) در رابطه با وظیفه شیعه در برابر مشكلات و منازعات و مرجع صالح برای رسیدگی به امور چنین نقل شده است: «ینظران من كان منكم ممن قد روی حدیثنا و نظر فی حلالنا و حرامنا، و عرف احكامنا، فلیرضوا به حكما، فانی قد جعلته علیكم حاكما، فاذا حكم بحكمنا فلم یقبل منه، فانما استخف بحكم الله و علینا رد و الراد علینا الراد علی الله و هو علی حدالشرك بالله» ؛ «باید نگاه كنند كسانی كه از شمایند(شیعیان) به كسی كه حدیث ما را روایت می‌كند و در حلال و حرام ما تأمل و دقت می‌كند و احكام ما را می‌شناسد؛ پس به حكم او باید راضی باشند. پس من او را بر شما حاكم قرار دادم، پس اگر او به حكم ما حكم دارد و از او پذیرفته نشد، همانا به حكم خدا استخفاف ورزیده است و ما را رد كرده است و كسی كه ما را رد كند، خدا را رد كرده و این، در حد شرك به خدا است».(وسایل الشیعه، ج27، ب11، ص136، ح1).
مراد از شخص آگاه به حلال و حرام، همان فقیه است كه با تامل در روایات، با احكام اسلامی و دستور‌های دین آشنا می‌شود. امام صادق(ع) چنین فردی را شایسته دانسته و مردم را به رجوع به او و پذیرش حكم او ملزم كرده و او را حاكم قرار داده است.
وجود مقدس امام علی(ع) از زبان پیامبر اسلام(ص) نقل می‌كند: «اللهم ارحم خلفایی ـ ثلاثا ـ قیل یا رسول الله! و من خلفائك؟ قال: الذین یأتون بعدی یروون حدیثی و سنتی»؛«خدایا! خلفای مرا رحمت كن، [این جمله را حضرت سه بار گفت] گفته شده ای رسول خدا خلفای شما چه كسانی‌اند؟ فرمود: كسانی كه بعد از من می‌آیند و حدیث و سنت مرا نقل می‌كنند».
معنای خلیفه، معنایی كاملا روشن دارد كه همان جانشین پیامبر و فردی است كه بعد از ایشان در جایگاه آن بزرگوار قرار می‌گیرد و عهده‌دار اموری می‌شود كه ایشان بر عهده داشت كه همان رهبری و سرپرستی جامعه است.
نكته مهم و قابل دقت در روایت، این است كه حضرت به مهم‌ترین ویژگی جانشین اشاره دارد كه راوی حدیث و سنت آشنا به دستور‌های دین بودن است. بنابراین، طبق این روایات، فقیه و اسلام شناس نایب امام خواهد بود.

منابع بیشتر برای مطالعه:
1. مبانی حکومت اسلامی، حسین جوان آراسته
2. ولایت فقیه و رهبری در اسلام، آیت الله جوادی آملی
3. حکومت دینی(تأملی در اندیشه سیاسی اسلام)، احمد واعظی
4. نظام سیاسی اسلام، محمدجواد نوروزی

و من الله توفیق