لطفا منتظر باشید ...
برخورد با سالمندان
برخلاف فرهنگ غرب، كه وجود سالمندان را در خانواده ها،زائده اى مزاحم مى پندارند و مى كوشند براى آنكه آزاديهاى شخصى شان محدود نشود و مزاحمى نداشته باشند، به نحوى آنان را ازمحيط خانه و روابط خانوادگى دور كنند و به «خانه سالمندان » بفرستند،اسلام به آنان ارج مى نهد و حرمت قائل است و به رعايت حقوق واحترام آنان سفارش كرده و به بهره گيرى از تجارب و افكار پخته آنان تشويق مى كند. در اين بخش، شيوه صحيح برخورد با پيران و سالمندان را - چه پدر و مادر باشند، چه سالخوردگان ديگر - بر اساس تعاليم مكتب،بررسى مى كنيم.الف - محور وحدت
مجموعه افراد يك فاميل، نسبت به بزرگ خاندان احترام مى گزارند و در كارها با آنان مشورت مى كنند و در اختلافات، به راى وحكميت و داورى آنان ارج مى نهند و گاهى يك سخن از سوى آنان،آتش فتنه اى را خاموش مى سازد، يا تفرقه و كدورتى را به وفاق وهمدلى و آشتى مبدل مى سازد. نعمت وجود بابركت آنان، اغلب تا هستند، ناشناخته است. وقتى به جايگاه حساس و مهم و نقش كارگشاى آنان پى مى برند كه از دست بدهند. چه بسيار اختلافها و قهرها و نزاعهاى خانوادگى كه پس ازدرگذشت «بزرگ خاندان » چهره نشان مى دهد و چه بسيار رابطه ها ورفت و آمدها كه قطع مى شود، يا به سردى مى گرايد، و علت آن فقط ازدنيا رفتن محورى است كه مايه دلگرمى، اميد، انس و معاشرت فاميل است. رسول خدا(ص) فرمود: «البركة مع اكابركم »; (1) . بركت و خير ماندگار، همراه بزرگترهاى شماست. در سخن ديگر فرمود: «الشيخ فى اهله كالنبى فى امته »; (2) . پيرمرد در ميان خانواده اش، همچون يك «پيامبر» در ميان امتش است. اين اشاره به همان نقش محورى، فروغ بخشى، صفاآورى، هدايت و ارشاد، تجمع و الفت است كه در وجود آنان نهفته است. پس اگربزرگترها در فاميل و خانواده، چراغ روشنى بخش و محور وحدت وهمدلى و عامل انس و ارتباط و رفت و آمدهاى خانوادگى اند، بايد اين جايگاه، محفوظ بماند و مورد حراست و تقويت قرار گيرد.ب - حرمت بزرگترها
رعايت ادب و مقتضاى حق شناسى نسبت به عمرى تلاش صادقانه و ايثارها، گذشتها، دلسوزيها و سوختن و ساختنها كه بزرگان از خود نشان داده اند، آن است كه در خانواده ها مورد تكريم قرار گيرند،عزيز و محترم باشند، به آنان بى مهرى نشود، خاطرشان آزرده نگردد،به توصيه ها و راهنماييهايى كه از سر سوز و تجربه مى دهند، بى اعتنايى نشود. خود «بزرگسالى » و «سن بالا» در فرهنگ دينى ما احترام دارد. اين سخن پيامبر خدا(ص) است: «من عرف فضل كبير لسنه فوقره، آمنه الله تعالى من فزع يوم القيامة »; (3) . هر كس فضيلت و مقام يك «بزرگ » را به خاطر سن و سالش بشناسد و او را مورد احترام قرار دهد، خداى متعال او را از هراس ونگرانى روز قيامت ايمن مى دارد. احترام به بزرگترها و ترحم و مهربانى نسبت به كوچكترها، ازدستورالعملهاى اخلاقى اسلام است و كانون خانواده ها را گرم و مصفامى سازد و اين، توصيه امام صادق(ع) است كه فرمود: «ليس منا من لم يوقر كبيرنا و لم يرحم صغيرنا»; (4) . كسى كه بزرگ ما را احترام نكند و كوچك ما را مورد شفقت وعطوفت قرار ندهد، از ما نيست. اين سخن را نيز از على(ع) به ياد داشته باشيم كه فرمود: «يكرم العالم لعلمه و الكبير لسنه »; (5) . دانشمند را به خاطر علمش و بزرگسال را به خاطر سن او، بايداحترام كرد. اگر جوانان قدر پيران را نشناسند و به جايگاه آنان حرمت ننهند،هم رشته هاى عاطفى پيوندهاى انسانى از هم گسسته مى شود، هم ازرافت و عاطفه و تجربه سالخوردگان محروم مى شوند، هم نشانه بى توجهى خود به ارزشها را امضا كرده اند. حضرت على(ع) در يكى ازسخنان خويش، ضمن انتقاد از اوضاع زمانه و ناهنجاريهاى رفتارى مردم، از جمله بر اين دو مساله تاكيد مى فرمايد: 1- بى احترامى كوچكترها نسبت به بزرگترها 2- رسيدگى نكردن توانگران به نيازمندان: «انكم فى زمان ... لا يعظم صغيرهم كبيرهم و لا يعول غنيهم فقيرهم »; (6) . شما در زمانه اى به سر مى بريد كه كوچك به بزرگ تعظيم و تكريم نمى كند و ثروتمند، به فقير رسيدگى نمى كند!ج - نسبت به والدين
سالمندان به طور عموم، از احترام برخوردارند. اگر پدر و مادرباشند كه اين وظيفه، سنگين تر و مسؤوليت مضاعف است. قرآن كريم از تندى و پرخاش نسبت به پدر و مادر پير نهى مى كند و به سخن نيك و لحن شايسته و خضوع و تواضع و گستردن بال رافت در برابر آنان وخيرخواهى و دعا در حق آنان دعوت مى كند. فرمان خداوند، چنين است: «اما يبلغن عندك الكبر احدهما او كلاهما فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما و قل لهما قولا كريما، واخفض لهما جناح الذل من الرحمة و قل رب ارحمهما كما ربيانى صغيرا»; (7) . هر گاه يكى از آن دو (پدر و مادر) يا هر دو نزد تو به سن پيرى وسالمندى رسيدند، به آنان اف مگو، آنان را طرد مكن و به آنان سخن كريمانه بگو و بال فروتنى را از روى رحمت و شفقت براى آنان بگستر، و بگو: پروردگارا! همان گونه كه مرا در خردسالى ام تربيت كردند، تو نيز بر آنان رحمت آور. ادب و احترام نسبت به پدر و مادر بزرگسال، آن است كه: آنان را به اسم، صدا نكنى، به احترامشان برخيزى، از آنان جلوتر راه نروى، باآنان بلند و پرخاشگرانه سخن نگويى، نيازهايشان را برآورى،خدمتگزارى به آنان را وظيفه اى بزرگ بدانى و از آنان در سن كهولت وپيرى مراقبت كنى. در حديث است كه امام باقر(ع) فرموده است: پدرم به مردى نگريست كه همراه پسرش راه مى رفتند و پسر به بازوى پدرش تكيه داده بود. پدرم تا زنده بود، با آن جوان (به خاطر اين بى حرمتى نسبت به پدرش) صحبت نكرد. (8) . به همان اندازه كه آزردن آنان و «عاق » شدن، حرام و نكوهيده است و از آن نهى شده است، دل به دست آوردن و جلب رضايت و نيكى به آنان سفارش شده است و اين خدمتگزارى، سبب بهشتى شدن فرزندان به شمار آمده است. «ابراهيم بن شعيب » گويد: به امام صادق(ع) عرض كردم: پدرم بسيارپير و سالخورده و ناتوان شده است. هر گاه حاجتى داشته باشد او رابرمى داريم و بر دوش مى كشيم. حضرت فرمود: «ان استطعت ان تلى ذلك منه فافعل و لقمه بيدك، فانه جنة لك غدا»; (9) اگر بتوانى عهده دار كارهاى اوشوى چنين كن، حتى با دستانت لقمه در دهان او بگذار، كه اين فرداى قيامت، براى تو بهشت (يا سپر از آتش: جنه) خواهد بود.د - انتقال فرهنگ
از عمده ترين راههاى انتقال يك فرهنگ به نسلهاى آينده، رفتارپدر و مادر و مربيان است. كودكان، آنچه را در رفتار بزرگترها ببينند، ازآن الگو مى گيرند. احترام به بزرگترها و رعايت ادب و تكريم نسبت به سالخوردگان، اگر در عمل و رفتار ما تجلى يابد، فرزندان ما نيز، اين فرهنگ را مى آموزند و با همين آداب و سنن بار مى آيند. كسى كه انتظارادب و معرفت و حق شناسى از فرزندانش دارد، بايد همين حالت رانسبت به پدر و مادر و بزرگترها نشان دهد، تا كوچكترها هم از اوبياموزند. اين يك سنت تاريخى و تاثير و تاثر از اعمال و رفتار است. هركس چيزى را درو مى كند كه كشته است. اگر در حديث است كه «لاميراث كالادب »; هيچ ارثى همانند ادب نيست كه از بزرگان به فرزندان برسد، در اين مورد هم مصداق مى يابد. امام على(ع) فرمود: «وقروا كباركم، يوقركم صغاركم »; (10) . به بزرگانتان احترام كنيد، تا كوچكترها هم به شما احترام كنند. امام صادق(ع) نيز فرموده است: «بروا آباءكم، يبركم ابناؤكم »; (11) . به پدرانتان نيكى كنيد، تا فرزندانتان هم به شما نيكى كنند. اين دقيقا برداشت محصول، از زراعتى است كه انسان با رفتارش در زمين دل و لوح جان كودكان انجام مى دهد.
دهقان سالخورده چه خوش گفت با پسر.
كاى نور چشم من، بجز از كشته، ندروى!
كاى نور چشم من، بجز از كشته، ندروى!
كاى نور چشم من، بجز از كشته، ندروى!
آنچه در آينه جوان بيند.
پير در خشت خام، آن بيند.
پير در خشت خام، آن بيند.
پير در خشت خام، آن بيند.
ه - تاثير رفتار
همچنان كه كودكان و نوجوانان، از رفتار و عمل بزرگترها درس والگو مى گيرند، سالخوردگان نيز گاهى از نظر فكرى و قضاوت وديدگاه، تحت تاثير رفتار جوانان قرار مى گيرند. بسيار اتفاق افتاده است كه خانواده اى غير متدين و بى تفاوت نسبت به ارزشها و پاكيها، در اثرمشاهده رفتار شايسته از جوانشان، به راه آمده اند. در واقع، جوان پاكدل پاك رفتار، با نحوه عملش بر بزرگترها هم تاثير بگذارد. نقل اين نمونه تاريخى جالب است: جوانى به نام «زكريا بن ابراهيم » مسيحى بود. چون مسلمان شد به سفر حج رفت. در اين سفر، امام صادق(ع) را ديدار كرد. از جمله سؤالاتش از امام اين بود كه: پدر و مادر و بستگانم هنوز نصرانى اند. چه كنم؟ مادرم نيز نابيناست. آيا با آنان باشم و با آنان غذا بخورم؟ امام صادق(ع) پرسيد: آيا گوشت خوك مى خورند؟ گفت: نه، اصلا دست به آن نمى زنند. امام فرمود: با آنان باش و به مادرت رسيدگى كن و اگر ازدنيا رفت، خودت كارهاى مربوط به كفن و دفن او را انجام بده و به ديگران واگذار مكن. زكريا پس از بازگشت از سفر حج، به توصيه امام صادق(ع) به مادرش بسيار نيكى و ملاطفت مى كرد، به او غذا مى خوراند، لباس وسر و وضع او را تميز مى كرد و در خدمت وى كوشا بود. مادرش از اين تغيير رفتار، سؤالى به ذهنش رسيد، پرسيد: پسرم! قبلا كه نصرانى بودى با من چنين رفتارى نداشتى، چه شده كه پس از هجرت و مسلمان شدن چنين شده اى؟ گفت: يكى از فرزندان پيامبر اين دستور را به من داده است. مادر پرسيد: آيا او پيامبر نيست؟ پسر گفت: خير، او پسرپيامبر است. مادر اصرار داشت كه نه، او حتما پيامبر است، چون اين گونه تعليمات، از تعاليم پيامبران است. پسرش جواب داد: خير، پس ازپيامبر اسلام، پيامبرى نخواهد آمد. او يكى از فرزندان آخرين پيامبرالهى است. مادرش گفت: پسرم! بهترين دين را برگزيده اى. به من هم ارايه بده و آن دين را بر من عرضه كن. فرزند، تعاليم اسلام را بر مادر مسيحى خويش عرضه كرد. او هم به اسلام گرويد و مسلمان از دنيا رفت. (12) . اين شاهدى بر تاثير عمل به «دستورهاى دين » در مورد نحوه معاشرت با والدين و برخورد با سالمندان است كه يك مسيحى را به اسلام جذب مى كند و نور هدايت را در دل او مى تاباند. بر اين اساس، با ادب نسبت به بزرگان و گراميداشت خاطرسالمندان و تحويل گرفتن آنان و نيكى و مراقبت از آنان، جامعه اى خوب و خانواده اى باصفا و روابطى مستحكم و عاطفى داشته باشيم. و نيز ... قدر نعمت جوانى را بدانيم كه اين گوهر، هميشه با مانيست. و چه نيكو سروده است ملك الشعراى بهار:
سحرگه به راهى يكى پير ديدم.
سوى خاك، خم گشته از ناتوانى.
سوى خاك، خم گشته از ناتوانى.
سوى خاك، خم گشته از ناتوانى.
1) بحارالانوار، ج 72، ص 137. 2) همان. 3) همان. 4) همان، ص 138. 5) غررالحكم، چاپ دانشگاه، حديث 11007. 6) همان، حديث 3857. 7) اسراء، آيه 23 و 24. 8) بحارالانوار، ج 71، ص 64. 9) همان، ص 56. 10) غررالحكم، چاپ دانشگاه، حديث 10069. 11) بحارالانوار، ج 71، ص 65. 12) همان، ص 52.
