بندگى و آزادگى - شناخت و مراعات حقوق دیگران نسخه متنی

بندگى و آزادگى

گاهى مرزهاى اخلاقى در معاشرت، آشفته مى شود. افراد، به نام خضوع و تواضع، در دام ذلت و حقارت مى افتند، و به نام وقار و عزت،گرفتار تكبر و خودبرتربينى مى شوند. از اين رو شناختن اين مرزها وتشخيص جايگاه هر يك از صفات، مهم است.

عزت و منت

بندگى، بد است، اما در برابر خداوند نيكوست. آزادى، مقدس و مطلوب است، اما نسبت به خدا و حريم بندگى،عبوديت و فرمانبردارى قداست دارد.خضوع، ناپسند است، ليكن در برابر آفريدگار و اولياء خدا وصالحان شايسته، پسنديده است.

خود را حقير ديدن، نشانه ضعف روح است، اما در برابر خداى هستى، انسان را به عظمت مى رساند و بزرگى و عزت را در سايه عبوديت فراهم مى آورد. تواضع، پسنديده است، اما حاجت نزد دونان بردن و ملتمسانه بارمنت نامردان را كشيدن، بسيار زشت و حقارت آميز است.

اين نكته بدان جهت گفته مى شود تا كسى به اشتباه مپندارد كه براى عزت و سربلندى، بايد از خضوع و خاكسارى و فروتنى گذشت، حتى در پيشگاه خداى متعال! كه در اين قلمرو، هر كه بنده تر و خاضعتر باشدو دست نيازش گشوده تر، مقرب تر است و محبوب تر.

نزد خدا و در آستان ذوالجلال، بايد سر فرود آورد و به نيازخواهى پرداخت، چرا كه بندگى درگاهش و اطاعت فرمانش و سجود درپيشگاهش در هر كه تحقق پذيرد، از بار منت ديگران كشيدن و خوارى و ذلت دونان را تحمل كردن نجات مى يابد. به فرموده امام صادق(ع):

«هر كس عزت بدون قوم و عشيره مى خواهد، و هيبت و شكوه بدون سلطنت و حكومت مى جويد و سرمايه و بى نيازى بدون مال، پس بايد از «ذلت معصيت » به «عزت اطاعت خدا» منتقل شود.» ⁽¹⁾ .

بنده خدا، خود را چنان عزيز و محترم مى بيند كه نيازى به تملق وكرنش در برابر فرومايگان نمى بيند و چنان خويش را با عظمت مى يابدكه حقارت نفس را به خاطر مسايل دنيوى نمى پذيرد و چنان خود را به خاطر «بندگى خدا» شريف مى شمارد كه عزت خود را به اين آسانى زيرپا نمى گذارد. به قول اقبال لاهورى:

سرفرازى واقعى

تملق گويى و آزمندى و خصلت غلامى، گرچه ممكن است انسان را به نان و نوايى برساند، ولى همراه آن آزادگى و استقلال و شرف،گاهى از دست مى رود. از اين رو، فرزانگان همواره با قناعت و ساختن بر سختيها و تحمل محروميتها، خود را گرفتار سلسله «منت دونان »نكرده اند. به گفته سعدى:

باز به گفته او:

چرا كه عاريه گرفتن و قرض خواستن و مديون بودن نيز، گاهى همراه با ذلت و خوارى است و آزادگان تا اين اندازه هم نمى خواهندزير چنين بارى قرار گيرند، تا چه رسد آنجا كه ديگرى بخواهد با كمك و مساعدت و بخشش، منت نهد و به رخ بكشد.

در حالات مرحوم سيدرضى (گردآورنده نهج البلاغه) آمده است كه خداوند، نوزادى به او كرامت فرمود. يكى از وزراى معاصر او هزاردينار در طبقى گذاشته به رسم هديه نزد او فرستاد. سيد آن را رد كرد وگفت: من از هيچ كس چيزى قبول نمى كنم. بار ديگر طبق را فرستاد كه هديه براى آن نوزاد است. باز هم رد كرد

 و گفت: كودكان ما هم چيزى قبول نمى كنند. بار سوم فرستاد و گفت: آن را به قابله بدهيد. اين بار هم رد كرد و گفت: زنان ما را زنان بيگانه قابلگى نمى كنند بلكه قابله هم اززنان خودمان است و از كسى چيزى نمى پذيرد. گفت: نزد شما طلابى كه درس مى خوانند، از آن آنان باشد. سيدرضى گفت: طلاب همه حاضرند.

 هر كه هر قدر مى خواهد بردارد. تنها يكى يك ديناربرداشت، آن هم به خاطر آنكه ديشب چون روغن براى چراغ لازم داشته و در خزانه سيد بسته بوده، از بقال نسيه كرده، اكنون دينار رابرداشته تا قرض خود را بدهد. سيد از آن پس دستور داد كليد در آن خزانه را كه وجوهات دينى در آن بود، در اختيار همه طلاب قرار دهندكه هر وقت خواستند بردارند. ⁽³⁾ . اين گونه سيدرضى آنان را با مناعت طبع، بار آورده بود و خود وخاندانش نيز از عزت نفس برخوردار بودند و از كسى هديه هم نمى پذيرفتند، تا مبادا زير بار منت آنان روند.

پروين اعتصامى مى گويد:

پروردگان مكتب الهى، گرسنگى همراه با عزت را بهتر از سيرى ذليلانه مى دانند و زندگى مشقت بار اما همراه با شرافت و سرافرازى رابرتر از رفاه و خوشى در سايه خوارى مى شمارند. حتى مرگ با عزت در نظر آنان، بهتر از حيات با ذلت است. اين تعليم و گفته اولياءخداست. شاگردان آنان نيز، چنانند كه با تهيدستى و فشارهاى اقتصادى و محروميتهاى معيشتى مى سازند، بى آنكه ذلت پذير باشند.

امام على(ع) مى فرمايد:

«الصبر على الفقر مع العز اجمل من الغنى مع الذل »; ⁽⁴⁾ .

شكيبايى بر تنگدستى همراه با عزت، زيباتر از ثروتمندى با ذلت است.

و نيز سخن اوست كه:

«الجوع خير من ذل الخضوع »; ⁽⁵⁾ .

گرسنگى، بهتر از ذلت خضوع و كرنش پيش ديگران است.

انسان آزاده، گرسنگى مى كشد و فقر را تحمل مى كند، ولى دست طمع و نياز، پيش اين و آن دراز نمى كند.

آزادگى

لقمان حكيم به فرزندش چنين سفارش مى كند:

«فرزندم! اگر مى خواهى عزت دنيا را داشته باشى، طمع از آنچه در دست ديگران است، قطع كن. همانا پيامبران و صديقان، به هر چه رسيده اند، در سايه همين قطع طمع بوده است.» ⁽⁶⁾ . در شرح حال بزرگان علم و عمل، به نمونه هاى بزرگ و فراوانى برمى خوريم كه هرگز حاضر نشدند عزت و كرامت خود را از دست بدهند و در گمنامى و بى نشانى و در نهايت سختى به سر بردند، اما به كسى رو نينداختند.

وقتى مرحوم شيخ آقابزرگ، با عسرت و تنگدستى روزگار به سرمى برد، كسانى از مشاهير كه از حال او آگاه شدند، براى او مقررى بالايى منظور داشتند و ابلاغى به نام او برايش فرستادند. او روى پاكت نوشت: «ما آبروى فقر و قناعت نمى بريم.» و پاكت را با محتوايش پس فرستاد. اين نيز نمونه اى از وسعت نظر و غناى روحى و آزادگى فرزانگانى است كه به مسند قناعت تكيه داده اند و در كشور فقر،سلطنت و حكومت دارند. به گفته صائب تبريزى:

تا انسان طمع و آزمندى را از خود ريشه كن نكرده باشد، به چنين آزادگى نمى رسد و پيوسته ممكن است دنياطلبى و مال دوستى، او را به خواريهاى بيشمارى بكشاند:

نكته سنجان اديب، براى توجه دادن انسانها به اين «استغناى روحى »،گاهى از تمثيل و حكايات از زبان حيوانات نيز بهره گرفته اند. در برخى از داستانهاى مور و سليمان كه در تمثيلات و تلميحات ادبى به آنهااشاره شده، از اين نمونه ها مى توان ديد.

«پروين اعتصامى »، در يكى از شعرهاى حكيمانه اش، در قالب گفتگويى ميان مورچه و سليمان به اين «آزادگى » و مناعت طبع اشاره دارد. سليمان در راه، مورچه اى را مى بيند كه با هزار زحمت، پاى ملخى را به سوى لانه خود مى كشد. به او مى گويد به جاى اين همه زحمت،چرا به دربار سليمان نمى آيى كه در سر سفره سليمانى برخوردار شوى و از اين زحمتها آسوده گردى؟ مور، در پاسخ مى گويد: براى موران،قناعت بهتر از سور ديگران است و آقاى خودشان اند و زير بار امر ونهى و فرمان و منت ديگران نيستند;

و مى افزايد كه ما از سليمان بى نيازيم، براى خودمان توشه و انبار وجاى گرم و ايمن داريم و هم خادم خويشيم و هم مخدوم خويش. ⁽⁸⁾ .

اين آزادگى، در سايه قناعت فراهم مى آيد. كسى كه نتواند برافزون خواهى نفس خويش مهار بزند، پيوسته محتاج اين و آن است وآنچه در اين نيازمندى از كف مى رود، عزت و مناعت و شخصيت انسان است. به قول سعدى:

بدهكارى به خويشتن

مقروض بودن، از جمله چيزهايى است كه هم فكر انسان رامشغول و پريشان مى كند، هم آدمى را در مقابل طلبكار، شرمنده ياحقير مى سازد. بخصوص اگر او بخواهد و فرد بدهكار، توان پرداخت نداشته باشد. گاهى هم وابستگى و خوى غلامى از همين جاهاسرچشمه مى گيرد.

مى توان دايره مخارج را تنگ تر كرد و از هزينه هاى غير ضرورى چشم پوشيد و سرمايه قناعت داشت، تا مجبور به وام گرفتن و خرج برنامه هاى تشريفاتى كردن نشد. به جاى اينكه انسان، مديون و بدهكارديگران شود، به «نفس » خود بدهكار شود كه قابل تحمل تر است.

گويند: حضرت امير(ع) از جلوى قصابى مى گذشت. قصاب از اوخواست كه از اين گوشتهاى تازه ببرد. حضرت فرمود: پولى همراه ندارم. قصاب گفت: نسيه ببر، بعدا پولش را مى آورى. پاسخ حضرت چنين بود: اگر به شكم خود بدهكار باشم، بهتر از آن است كه بدهكارشخص ديگر باشم.

اين، درس ديگرى از عزت نفس است. تا «شكم » و خواسته هاى نفسانى و تمنيات مادى، گوهر كرامت را نشكند و مؤمن، همچنان عزيزو آقا بماند. آنچه خميرمايه چنين صبورى است، آن است كه در اموردنيوى، انسان به پايين تر از خويش بنگرد و به داشته هايش شاكر باشد وقانع، نه آنكه به ثروتمندتر از خود نگاه كند، كه هم در عذاب روحى ورنج ابدى بماند و هم شيطان، وسوسه هاى افزون طلبى را به كار اندازد.

براستى كه قناعت، يك سلطنت است و سرمايه و گنجى بى پايان.حضرت رضا(ع) در حديثى فرموده است:

«القناعة تجمع الى صيانة النفس و عز القدرة و طرح مؤنة الاستكثار و التعبدلاهل الدنيا، لا يسلك طريق القناعة الا رجلان: اما متعبد يريد اجر الآخرة او كريم يتنزه عن لئام الناس »; ⁽⁹⁾ .

قناعت، جمع مى آورد نگهبانى از نفس را، و عزت قدرت را و دورافكندن هزينه افزون طلبى را و بندگى و خوارى نزد اهل دنيا را. جز دونفر، راه قناعت نمى پويند: يكى بنده خداجويى كه با قناعت، در پى پاداش آخرت است، ديگرى انسان كريم و بزرگوارى كه از مردم پست،دورى مى جويد.

مضمون اين حديث، نشان مى دهد كه تباه شدن انسان و ضعف وسستى و خوارى او و رنج تامين هزينه افزون خواهى و حقارت نزددنياطلبان، رهاورد تهيدستى انسان از سرمايه عظيم قناعت است و اگرانسان، مسلمان هم نباشد، باز هم عزت و كرامت او با قناعت تامين مى شود و بندگى نفس، بندگى ديگران را هم در پى دارد.

1) بحارالانوار، ج 75، ص 192.

2) كليات اقبال لاهورى، ص 292.

3) سيماى فرزانگان، ص 401.

4) غررالحكم.

5) همان.

6) بحارالانوار، ج 13، ص 120.

7) كليات صائب، ص 822.

8) در ديوان پروين اعتصامى، ص 160 به بعد، تفصيل اشعار آمده است.

9) بحارالانوار، ج 75، ص 353.