تبیان، دستیار زندگی

باغ‌های ایرانی در گذر زمان 

ایران هر سال 2 سهمیه ثبت میراث فرهنگی در یونسكو دارد كه بر همین اساس در تیر سال 1390 یك میراث طبیعی و یك اثر غیرمنقول را در یونسكو به ثبت جهانی خواهد رساند. باغ‌های ایرانی همان اثر غیرمنقول است كه قرار است درجریان نشست سال آینده این سازمان به ثبت جهانی برسد.

تهیه پرونده باغ‌های ایرانی حدود یك سال و نیم زمان برده است. در این پرونده، 9 باغ از 7 استان كشور معرفی شده‌اند كه شامل ارم شیراز، عباس‌آباد بهشهر، فین كاشان، چهلستون اصفهان، شاهزاده ماهان كرمان، پاسارگاد، پهلوان‌پور یزد، دولت‌آباد یزد و اكبریه بیرجند می‌شود. پرونده ثبت جهانی باغ‌های ایرانی، مراحل كارشناسی در یونسكو را هم گذرانده است كه قطعاً به عنوان سیزدهمین اثر میراث فرهنگی جهانی ایران ثبت می‌شود. به همین بهانه نگاهی به ویژگی‌ها و پیشینه باغ‌های ایرانی داریم.هزاران سال قبل اولین محل‌های سكونت كم و بیش ثابت در جاهایی به‌وجود آمدند كه انسان‌های كوچنده شروع به كشت گیاهان كردند و تا وقت برداشت محصول مجبور به توقف در محل بودند.

بنابراین اولین كشاورزان برخلاف پیشینیان خود مجبور به پذیرفتن یكجانشینی شدند. در نتیجه كشاورزی و استقرار دائمی كه مقدمه احداث باغ و بوستان شدند، تغییری عمده در نحوه زندگی بشر پدید آورد و به نوعی انقلاب عظیم در دوره نوسنگی (دوره پایانی عصر حجر) به وقوع پیوست.

آب، خاك، درخت

پس از توسعه دهكده‌ها و روستاهای اولیه كه ازلحاظ موقعیت جغرافیایی در بهترین زمین‌های قابل كشت قرار داشتند، دومین انقلاب متحول‌كننده فرهنگی یعنی پیدایش شهرها و در پی آن شكوفایی تمدن‌های بزرگ در حوالی رودهای پر آب باستانی و چشمه‌سارهای بزرگ به وقوع پیوست. به این ترتیب دسترسی به منابع آب از دیر باز تاكنون از مهم‌ترین عوامل موثر در مكان‌یابی محل‌های استقراری بدوی به‌شمار می‌آید و شكل‌گیری نخستین زیستگاه‌های انسانی پاسخ جدی به این نیاز زیستی ویژه بوده است.این در حالی است كه فلات ایران با وجود تمركز تمدن‌های اولیه و مشهورش در حواشی رودها به دلیل ویژگی‌های اكولوژیكی، از منابع آب سطحی مطمئن برخوردار نیست و آب همواره در خشك بوم ایران عنصر كمیاب و عزیزی است كه زندگی در این پهنه، سرسختانه بدان وابسته بود. آرایش سفال‌های پیش از تاریخ در بسیاری از محوطه‌های باستانی، علاقه شدید به آب، حاصلخیزی و فضاهایی انبوه از درختان و باغ‌ها را در زندگی مردمان خو‌گرفته با خشكی كویر و سوزندگی خورشید در این سرزمین كهنسال را گواهی می‌دهند. عمق نیاز دیرینه به آب و آبادانی به قدری بود كه بعدها ایرانیان باستان آب را در كنار 3 عنصر باد، خاك و آتش مقدس شمرده و به پرستاری و مراقبت از آن پرداختند. این عنصر حیاتی كه نقش معنوی خود را در بسیاری از عرصه‌های زندگی بشر از عصر حجر تاكنون بازی كرده، در پیدایش باغ‌های تاریخی نیز جایگاه والایی را مختص خویش داشته است.

پردیس‌ها

ایرانیان قدیم از دوران باستان گونه‌های بسیاری از درختان، گل‌ها و سبزه‌ها را می‌شناختند و با گل پیوندی پایدار داشتند. به نحوی كه حتی طبق افسانه‌های كهن، منوچهر‌پیشدادی را نخستین كسی می‌دانند كه در جهان به احداث و آفرینش باغ و بوستان پرداخت. اقوام ایرانی با تجربه‌ای كه در زمان دراز به دست آوردند، جوی‌ها و كانال‌های بسیاری از رودهای خروشان حفر می‌كردند و دشت‌های خشك را به كشتزار و درخت‌زارها تبدیل می‌نمودند. در زمانی دیگر آب‌یاب‌های متبحر به شیوه كندن كاریز و قنات‌ها پی بردند و در این فن، گوی مهارت و سبقت را از سایرین ستاندند و با این پیشرفت نه‌تنها پیرامون سراهایشان را مزین، بلكه گرداگرد ده و شهر و بیرون باروها را نیز با بوستان‌های دل‌انگیز پوشانیدند.با وجود این‌كه دستیابی به سابقه‌ای روشن از باغ سازی ایران كار بسیار دشواری است، اما بی‌شك آغاز انتظام بخشی باغ‌ها در ایران و حتی جهان را باید در زمان هخامنشیان جستجو كرد، چراكه با توجه به قراین، ناحیه پارس كه مقر فرمان‌رانی این شاهنشاهان بوده، باغ‌های مصفا و انبوه داشته است. باغ سلطنتی كوروش كبیر حدود قرن 6 قبل از میلاد با شبكه‌ای منظم و مسیری سنگفرش و آب‌روهای متعدد از نمونه‌های اولیه روی كار آمدن این پدیده در عالم است. پس از وی عموزاده‌اش داریوش اول، پایتخت بهاره‌اش، تخت‌جمشید را به جهت برپایی مراسم عید نوروز بر پا ساخت و آن را مستور از باغ‌های خرم گردانید. نقوش متعدد درختان سرو حجاری شده روی پلكان كاخش نیز بیانگر آنند كه كاخ مزبور در محوطه‌های سبز پهناوری واقع شده بود و نوادگانش هم درخصوص پی‌ریزی مقرهای حكومتی‌شان از همان رویه جدشان پیروی كردند.چند سده بعد در دوران ساسانیان كه خود را از سلاله هخامنشیان می‌دانستند، باغ‌سازی گسترش فراوانی می‌یابد و جایگاه والای طبیعت در تفكر زرتشت بویژه پرستش آب موجب گردیده، باغ قصرهایی از این دوره مانند تخت‌سلیمان در بستر طبیعی جذاب، همچون دریاچه مكان‌یابی گردند.

طراحی دقیق

نظم و تناسبات موزون در طراحی، احداث باغ در زمین شیب‌دار، فضاهای داخلی و عمارت یا كوشك در مركز یا بلندترین قسمت باغ و ارتباط این بناها با آب، گیاه و زمین، استفاده از یك حوض یا استخر دائمی و اصلی برای تامین آب و زیبایی چشم‌انداز و تامین روشنایی از طریق انواع قندیل‌ها و فانوس‌ها در اطرافشان، محورهای اصلی و فرعی و سود جستن از خطوط راست، محصور بودن، استفاده از سنگ‌های تراشدار در كف جوی‌ها، تركیب‌های متفاوت از انواع گیاهی، وجود چشم‌اندازهای وسیع و باز در محورهای اصلی باغ از جمله ویژگی‌هایی هستند كه در جوار یكدیگر باغ ایرانی را شكل می‌دهند.

باغ‌های دوره اسلامی

پس از گسترش اسلام، شهرهای تاریخی همواره پذیرای حضور گسترده باغ در اشكال گوناگون خود بودند. با گرویدن ایرانیان به این دین، از همان سده‌های نخستین ترویج باغ‌سازی ایرانی تمام قلمروی استیلای اعراب را از شبه‌قاره هند تا اسپانیا فرا گرفت. به طوری كه در این زمان باغ‌های گسترده‌ای با اقسامی چون سكونتگاهی، حكومتی، سكونتگاهی ـ حكومتی، میوه، باغ‌های واقع در كنار رودخانه‌ها و انواع دیگر شكل گرفتند. نحوه حضور و ظهور این پدیده در شهرها با ابعاد بسیار متفاوتی در زندگی مردم و حاكمان، از مقیاس حیاط كوچك‌ترین خانه‌ها تا مقیاس شهر ـ پایتخت‌های مشهور دوران بسیار مورد توجه واقع شد. به این سبب شكل‌گیری شهر‌ها از اهمیت خاصی برخوردار گشتند و نه‌تنها باغ‌ها از موقعیت شهری تاثیر پذیرفتند، بلكه شهر و مجموعه‌های شهری نیز تحت‌تاثیر باغ‌ها قرار گرفتند. در نتیجه معماری و شهرسازی در این حیطه الگویی بی‌نظیر و یگانه از باغ، معماری و شهر را در قالب شهر باغ به صورت گسترده‌ای ارائه دادند. این بدان خاطر بود كه مجموعه نظام‌ها و اركان‌های شكل‌دهنده در این قرون با رنگ و بوی جدید بروز یافتند و با مدد از آنچه از محیط در اختیار گرفتند و با در نظر داشتن اصول هندسه و هنجارهای معماری ایرانی در محدوده‌ای تعریف شده نمادی از بهشت برین را شكل بخشیدند.

معماری

مهم‌ترین ویژگی معماری پردیس‌ها و شهر باغ‌ها، انتظام چهار بخشی زمین بود كه طرح كالبدی بسیار حساب شده‌ای را رقم زد. این طرح از اشكال مربع و مستطیل سود می‌جست و در پی آن كاربرد وسیع نوعی از باغ‌ها تحت عنوان چهارباغ به وقوع پیوست كه طبق برخی نظرات، نتیجه ابعاد تمثیلی چهار نهر بهشتی در قرآن است.فرم چهار وجهی ظاهرا سهل‌ترین راه برای شخم‌زدن زمین و حركت آن در جهت مستقیم و موازی هم و همچنین آسان‌ترین راه برای آبرسانی با طی كردن مسافت كمتر و جلوگیری از هدر رفتن آب به نظر می‌رسد و شاید زمانی كه انسان شروع به كشاورزی نمود، برای آماده ساختن خاك به این قاعده هندسی دست یافته باشد. از نگاه علمی، پیشینه این نوع باغ‌ها به دوران كوروش هخامنشی (به دلیل خصایص كاخ و باغش) و حتی قبل‌تر می‌رسند. با استناد بر كاسه‌ای سفالین كشف شده از میان رودان (2000 سال قبل از میلاد) یا حتی درفش فلزی به دست آمده از شهداد كرمان از هزاره چهارم قبل از میلاد، شواهدی از استفاده از این هندسه در باغ‌های پیشین مشهود می‌گردند. این طراحی و معماری در گذر زمان آنچنان قوام یافت كه 400 سال پیش به احداث شهر باغ اصفهان انجامید؛ مجموعه‌ای از معماری، طبیعت و انسان كه اوج زیبایی‌شناسی در این عرصه است.  

منبع جام جم