کاوش در اسناد زیارت ناحیه مقدسه

زیارت ناحیه مقدسه، یكى از زیارات مشهور امام حسین(ع) است. این زیارت در روز عاشورا و غیر آن خوانده مى‏شود و به اصطلاح، از زیارات مطلقه است. این زیارات، آموزه‏هایى از عشق، معرفت، سوز، حماسه و توسل زائر به شمار مى‏رود كه در عین مرثیه بودنش مسئولیت آفرین و حركت‏ساز است. این زیارت، از امام‏زمان(ع) صادر شده است و صحنه كربلا و حادثه بزرگ عاشورا را به زیباترین وجه در مقابل چشمان اشكبار و قلب داغدار شخص زائر مجسم مى‏نماید و او را در متن واقعه عاشورا قرار مى‏دهد. و آنگاه كه سراسر وجود انسان را سرشار از عشق و معرفت كرد، جانش را با تولّى و تبرى مأنوس مى‏سازد و سلام بر حسین و یارانش، و بیزارى از یزید و یزیدیان تاریخ را ورد قلب و زبانش مى‏نماید.

این زیارت با سلام بر پیامبران الهى و اولیاى دین، ائمه اطهار(ع) آغاز مى‏شود سپس، با سلام بر امام‏حسین(ع) و یاران با وفایش ادامه مى‏یابد. پس از آن، به شرح كامل اوصاف و كردار امام حسین(ع) پیش از قیام، زمینه‏هاى قیام حضرت، شرح شهادت و مصایب آن حضرت، و عزادار شدن تمام عالم و موجودات زمینى و آسمانى مى‏پردازد. در پایان، با توسل به ساحت قدس ائمه اطهار و دعا در پیشگاه خداوند متعال، پایان مى‏پذیرد.

مصادر زیارت ناحیه مقدسه

این زیارت مسلما از سوى امام معصوم(ع) صادر گردیده، و در كتب متقدمان و علماى شیعه از زمانهاى دور تاكنون، ثبت و ضبط شده است. نخستین كسى كه از این زیارت در كتاب خویش نام برده، شیخ مفید (م.413ق.) است كه آن را در كتاب مزار خویش جزء اعمال روز عاشورا ثبت كرده است. اكنون، این كتاب در دست نیست؛ ولى علامه مجلسى مى‏نویسد:

قال الشیخ المفید ـ قدس الله روحه ـ فى كتاب المزار ماهذا الفظه: زیارة أخرى فى یوم عاشورا بروایة اخرى، إذا أردت زیارته بها فى هذا الیوم فقف علیه (ع) و قل: السلام على صفوة‏اللّه‏...1 پس از مفید، شاگردش سیدمرتضى علم‏الهدى (م.436 ق.)، از آن در كتاب مصباح الزائر خویش ـ یا المصباح2 یاد كرد. این كتاب هم، اكنون موجود نیست و تنها نشانه‏اى كه از آن در دست داریم، عبارات سیدبن طاووس در مصباح الزائر است، كه مى‏نویسد:

زیارة ثانیة بألفاظ شافیة یزاربها الحسین ـ صلوات‏اللّه‏علیه ـ زاربها المرتضى علم الهدى ـ رضوان الله علیه ـ قال: فإذا أردت الخروج فقل: أللّهمّ إلیك توجهت.... ثم تدخل القبة الشریفة و تقف على القبر الشریف و قل: السلام على آدم صفوة الله...3.

علامه مجلسى هم در نقل این زیارت، به كتاب سید مرتضى(ره) اشاره كرده است.4

سومین كس، ابن‏المشهدى (م. 595 ق.)، شاگرد شاذان بن جبریل‏قمى، عبدالله بن جعفر دوریستى و ورام بن ابى‏فراس، و استاد ابن‏نماحلّى و فخاربن معد حائرى است. ابن المشهدى درباره زیارت ناحیه در كتاب المزار الكبیر، مى‏نویسد:

زیارة أخرى فى یوم عاشورا لأبى عبدالله الحسین ممّا خرج من الناحیة إلى أحد الأبواب. قال: تقف علیه و تقول: السلام على آدم صفوة‏الله...5.

چهارمین عالم شیعه كه به نقل آن پرداخته، سیدبن طاووس، رضى الدین على‏بن موسى‏بن طاووس حسنى بغدادى (م.664 ق.)، است كه این زیارت را در مصباح‏الزائر نقل كرد6 و پس از این دو كتاب بود كه زیارت ناحیه در كتابهاى حدیثى و مزار متأخران نقل گردید، و ترجمه‏ها و شرحهاى متعدد بر آن نگاشته شد. دراین باره، مى‏توان به كتابهاى ذیل اشاره كرد:

1. محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 98، ص 317 و تحفة الزائر، ص333، زیارت چهارم امام حسین(ع)؛

2. محدث نورى، مستدرك الوسائل، ج10، ص335؛

3. شیخ ابراهیم بن محسن كاشانى، الصحیفة المهدیه، ص203؛

4. محدث قمى، نفس المهموم، ص233 و ترجمه كمره‏اى، ص104؛

5. میلانى، قادتنا كیف نعرفهم، ج6، ص115؛

6. گروه نویسندگان (زیر نظر آیت الله بروجردى)، جامع أحادیث الشیعه، ج15، ص405؛

7. سید محمود، دهسرخى، رمزالمصیبة، ج3، ص10.

پس، این زیارت، سابقه‏اى هزار ساله دارد، و در كتابها و گفتارهاى عالمان شیعه مشهور بوده است.

صدور زیارت ناحیه

اصل صدور زیارت ناحیه از سوى امام معصوم(ع)، در كتب قدما پذیرفته شده بود. علماى بزرگ شیعه آن را به عنوان یك زیارت مأثور و حدیث مشهور، در كتابهاى خویش ذكر كرده‏اند. شیخ مفید (م.413ق.) در مزار خود، مى‏نویسد:

زیارة أخرى فى یوم عاشورا بروایة اخرى.

از این جمله معلوم مى‏شود كه این روایت، مروى بوده و از جمله احادیث صادره از معصوم به شمار مى‏رفته است7.

سید مرتضى (م.436 ق.) به هنگام زیارت امام حسین(ع)، نخست این زیارت را مى‏خواند و سپس زیارت دیگر را قرائت مى‏كرد. سیدبن طاووس در مصباح الزائر مى‏نویسد:

زاربها المرتضى علم الهدى ـ رضوان الله علیه.8

و هم، در نسخه خطى كتاب المزار ـ از نویسنده‏اى كهن و نامعلوم، كه نسخه آن به شماره 426 در كتابخانه آیت الله مرعشى قم موجود است ـ نوشته شده است:

زیارة أخرى تختص بالحسین ـ صلوات الله علیه ـ و هى مرویة بأسانید مختلفة و هى أوّل زیارة زاربها المرتضى علم الهدى ـ رضوان الله علیه.9

و معلوم است كه تا زیارتى مروى از امام معصوم (ع) نبوده باشد، فقیهى بزرگ و عالمى سترگ مانند سید مرتضى، آن را بر زیارات دیگر ـ مانند زیارت عاشورا ـ مقدم نمى‏داشته و نمى‏خوانده است.10

ابن المشهدى (م.595ق.) هم صریحاً مى‏نویسد:

زیارة أخرى فى یوم عاشورا لأبى‏عبدالله الحسین ممّا خرج من الناحیة إلى أحد الابواب11.

از این جمله، به صراحت روشن مى‏شود كه زیارت ناحیه، از سوى امام زمان(ع) صادر گردیده و به یكى از نواب خاصه و ابواب اربعه داده شده است. پس از آن، از طریق راویان بعدى به دست شیخ مفید رسیده و از ایشان به سید مرتضى و راویان پس از وى، منتقل شده است. از همین رو، اسناد این زیارت به امام زمان(ع) در كتب متأخران، بدون هیچ شك و شبهه‏اى بوده است.

شیخ ابراهیم بن محسن كاشانى هم در الصحیفة المهدیة مى‏نویسد:

زیارة صدرت من الناحیة المقدسة إلى أحد النواب الأربعة.12

محدث قمى در نفس المهموم مى‏نویسد:

فكان كما وصفه ابنه الإمام المهدى.13

آیت الله سیدمحمد هادى میلانى هم مى‏نویسد:

و نجد فى زیارة الإم المهدى ـ صلوات الله و سلامه علیه ـ وصفا دقیقا لما جرى على جده الحسین (ع).14

در كتاب حماسه حسینى استاد شهید مرتضى مطهرى هم بخشهایى از این زیارت نقل شده است.15

اسناد زیارت ناحیه

این زیارت سند دارد؛ به طورى كه با اسناد محكم، به شیخ مفید، سیدمرتضى و ابن المشهدى مى‏رسد. احتمالاً با سند در كتاب مزار شیخ مفید و مصباح سیدمرتضى روایت شده، اما با فقدان این دو كتاب، و حذف اسناد زیارات در مزار ابن المشهدى ـ به دلیل اختصار ـ سند این زیارت هم مفقود شده است. خود ابن‏مشهدى در آغاز كتابش، تصریح مى‏كند كه این زیارات با سند متصل به من رسیده است. او مى‏نویسد:

فإنّى قد جمعت فى كتابى هذا من فنون الزیارات.... ممّا اتصلت به من ثقات الرواة إلى السادات.16

اما ابن‏المشهدى براى اختصار كتابش و اطمینانى كه به صدور زیارات از معصوم داشت، آنها را حذف كرد. علامه مجلسى پس از نقل عبارت ابن مشهدى، مى‏نویسد:

فظهر أنّ هذه الزیارة منقولة مرویة.17

در نسخه كتاب المزار ـ كه به شماره 462 در كتابخانه آیت‏الله مرعشى موجود است (ورق 146) ـ درباره این زیارت چنین آمده است:

«و هى مرویة بأسانید مختلفة».

در مستدرك‏الوسائل نیز این عبارت بدون واژه «مختلفه» آمده است18. شیخ مفید هم در كتاب مزار و در وصف این زیارت، چنین نگاشت:

زیارة أخرى فى یوم عاشورا بدرایة أخرى.19

مسلّم است تا این زیارت داراى سند عالى و استوار نباشد، شیخ مفید و سیدمرتضى آن را در كتابشان نمى‏آوردند، و سید مرتضى آن را بر زیارات دیگر ـ مانند زیارت عاشورا، كه داراى سندى محكم و متعدد است ـ مقدم نمى‏داشت و نمى‏خواند.

پس، زیارت ناحیه داراى سند صحیح و معتبر است، كه از امام زمان(ع) صادر شده و از طریق یكى از نایبان خاص آن حضرت، به راویان اخبار، از آنان به شیخ مفید، سپس به ابن المشهدى و از او به سیدبن طاووس، علامه مجلسى و دیگران رسیده است.

زیارت ناحیه ثانیه (رجبیه)

یكى دیگر از زیارات ناحیه، زیارتى است كه سیدبن طاووس در اقبال، ضمن اعمال روز عاشورا به سند خویش روایت كرد. این زیارت مشتمل بر نام شهیدان كربلاست، و با جمله: «السلام على اول قتیل من نسل خیر سلیل» آغاز مى‏شود20 نیز، پیش از سیدبن طاووس این زیارت در مزار شیخ مفید21 و مزار كبیر ابن‏المشهدى22 آمده است. این زیارت با اضافاتى، شامل زیارت امام حسین(ع). على‏اكبر(ع) و دیگر شهدا ـ بدون ذكر نام یكایك آنان ـ، بنابر نقل شیخ مفید و سیدبن طاووس، در اعمال اول ماه رجب و شب نیمه شعبان هم تكرار شده و معروف به «زیارت رجبیه» است23. سیدبن طاووس در پایان نقل این زیارت مى‏فرماید:

قد تقدم عدد الشهداء فى زیارت عاشورا بروایة تخالف ماسطرناه فى هذا المكان، و یختلف فى أسمائهم ایضا و فى الزیادة و النقصان، و ینبغى أن تعرف ـ أیدك الله بتقواه ـ إننّا تبعنا فى ذلك ما رأیناه او رویناه، و نقلنا فى كل موضع كما وجدناه».

سند زیارت ناحیه ثانیه

سید ـ و هم ابن المشهدى در مزار خود ـ به سند متصل خویش از جدّش، شیخ طوسى، از ابو عبدالله محمدبن احمدبن عیاش، از ابومنصور بن عدالمنعم‏بن نعمان بغدادى نقل مى‏كند كه در سال 252ق، از ناحیه مقدسه به دست شیخ محمد بن غالب اصفهانى، این زیارت خارج شد. متن عبارت، چنین است:

خرج من الناحیة سنة اثنتین و خمسین و مأتین على ید الشیخ محمد بن غالب الإصفهانى.

با این‏كه‏سند این زیارت در كمال اتقان و اعتبار است، اما پرسشهاى چندى مطرح مى‏شود:

1. كلمه ناحیه، اشاره به كدام امام دارد؟

2. آیا این سال، صحیح است؟

محققان از علما درباره این جمله، چند احتمال داده‏اند:

1. علامه مجلسى مى‏فرماید:

و اعلم أنّ فى تاریخ الخبر إشكالا لتقدمها على ولادة القائم (ع) بأربع سنین. لعلّها كانت اثنتین و ستین و مأتین و یحتمل أن یكون خروجه عن ابى محمد العسكرى(ع).24

2. ملا عبدالله بن نورالله بحرانى مى‏نویسد:

هكذا فى جمیع النسخ إلاّ أنّ هذا التاریخ لا یناسب ولادة و غیبة الإمام المهدى(ع) بفصل عدة سنوات فیحتمل تصحیف الرقم، أو أنّها وردت عن الإمام العسكرى(ع).25

3. حاج میرزا ابوالفضل تهرانى مى‏نویسد:

و ظاهرا، مراد به ناحیه، حضرت امام حسن عسكرى است؛ چنانچه در كثیرى از اخبار، این اطلاق شایع است، چه این تاریخ سابق بر ولادت امام زمان است.26

4. حاج فرهاد میرزا معتمدالدوله مى‏نویسد:

گویند: تاریخ خبر خالى از اشكال نیست، چون ولادت با سعادت امام زمان در سال 256 است و خروج این زیارت، چهار سال قبل از میلاد است، و احتمال دارد كه از امام عسكرى باشد و نساخ اشتباه كرده باشند.27

5. محمد ابراهیم آیتى مى‏گوید:

در زیارت ناحیه مقدسه كه در اقبال سیدبن طاووس نقل شده، نام هفتاد و دو نفر از شهدا ذكر شده است. و این زیارت، كه تاریخ صدور آن از ناحیه مقدسه سامراء، سال 252ق. مى‏باشد، باید از ناحیه‏مقدسه امام حسن عسكرى(ع) شرف صدور یافته باشد، نه از ناحیه مقدسه امام زمان(ع). چه در این تاریخ؛ یعنى سال 252ق، هنوز امام زمان تولد نیافته بود، و هشت سال دیگر؛ یعنى تا سال 260ق. پدرش امام یازدهم(ع) زنده بود.28

بنابراین، اگر سال 252 را صحیح بدانیم و احتمال تصحیف ـ كه در متون خطى قدیم بسیار است و اشباه و نظایر فراوان دارد ـ ندهیم، مراد از ناحیه، امام عسكرى(ع) است. اما اگر این سال را نادرست بدانیم و مانند علامه مجلسى و ملا عبدالله بحرانى، احتمال تصحیف بدهیم و صحیح آن را «ستین» بدانیم، مراد از ناحیه، ناحیه مقدسه امام زمان (ع) خواهد بود.

اما در زیارت رجبیه ـ كه در بخشى از آن با زیارت ناحیه، شباهت به چشم مى‏خورد ـ، احتمال فراوان است كه زیارت جداگانه و مروى از یكى از امامان (ع) بوده باشدكه با توجه به فقدان اصل مزار شیخ مفید و عدم سند، نمى‏توانیم به گوینده آن پى ببریم.

پى‏نوشت ها:

*برگرفته از: مجله مسجد، ش66.

1 .محمدباقرمجلسى، بحارالانوار، ج 98، 317.

2 .ر.ك:سیدمحمد امین، اعیان الشیعه، ج 8، 219.

3 .ابن‏طاووس، مصباح الزائر، 221.

4 .بحارالانوار، ج98، 328.

5 .ابن المشهدى، المزار الكبیر، 496 ـ 519.

6 .ابن طاووس، مصباح الزائر، 192.

7 .بحارالانوار، ج 98، 317، ح 8؛ میرزاحسین نورى، مستدرك الوسائل، ج10، 335، ح 16؛ جامع احادیث الشیعه، ج 15، 405، ح 16 و 17.

8 .ابن طاووس، مصباح الزائر، 221.

9 .نامعلوم، المزار، ورق 146.

10.ر.ك: مستدرك الوسائل، ج 10، 335، ح 17.

11.ابن المشهدى، المزار الكبیر، 496.

12.ر.ك: كاشانى، الصحیفة المهدیة، 203.

13.شیخ‏عباس قمى، نفس المهموم، 233.

14.میلانى، قادتنا كیف نعرفهم، ج 6، 115.

15.مرتضى مطهرى، حماسه حسین، ح1، 191.

16.المزار الكبیر، 27.

17.بحارالانوار، ج 98، 328.

18.مستدرك الوسائل، ج 10، 335، ح17.

19.بحارالانوار، ج98، ص317، ح8.

20.بحارالانوار، ج 98، 269ـ274.

21.همان، ج98، 274.

22.المزار الكبیر، 162 ـ 164.

23.بحارالانوار، ج98، 336ـ341.

24.همان.

25.بحرانى، عوالم العلوم، ج 63 (مخطوط)، ص787، تحت عنوان: الأخبار، الائمة، القائم اوابیه.

26.تهرانى، شفاءالصدور، ج 1، 243.

27.معتمدالدوله، قمقام زخار، 677.

28.آیتى، بررسى تاریخ عاشورا، 123.

منبع:

ناصرالدین انصارى‏قمى، مجله موعود، شماره 42